Różne ujęcia Sądu Ostatecznego w literaturze i sztuce. Odwołaj się do wybranych przykładów.

Inne możliwe sformułowania tematu

  • Różne sposoby kreacji obrazu Sądu Ostatecznego w literaturze i innych tekstach kultury. Omów na wybranych przykładach.
  • Przemiany wizji Sądu Ostatecznego w tekstach kultury z różnych epok. Omów na wybranych przykładach.

Strategia wstępu

Zdefiniuj najważniejsze pojęcia

Sąd Ostateczny (przenośnie) – wg Małego słownika biblizmów języka polskiego – „wielkie zamieszanie, popłoch, rozgardiasz, urwanie głowy”. Porównaj tożsame znaczeniowo wyrażenia: sądny dzień, istny sądny dzień; porównaj także wyrażenie: do sądnego dnia; frazę: sądny dzień ci się przyśni; „Bójcie się Pana i cześć mu dajcie, iż przyszła godzina sądu jego”. W judaizmie, chrześcijaństwie i islamie: sąd, którego ma dokonać Bóg nad całą ludzkością przy końcu świata. W Biblii w kilkunastu miejscach przedstawiona jest apokaliptyczna wizja Sądu Ostatecznego (zwanego też Dniem Sądu, Dniem Pańskim, Dniem Gniewu, łac. dies irae) oraz końca świata.

Apokalipsa – wg Małego słownika biblizmów języka polskiego – „objawienie, wizja; zjawisko przerażające, tajemnicze; utwór, którego tematem jest prorocza, zwykle tajemnicza, groźna wizja przyszłości”.

Porównaj przymiotnik apokaliptyczny; wyrażenie: czterej jeźdźcy Apokalipsy. Z greckiego apokálypsis „odsłonięcie, objawienie spraw skrytych, nieznanych” – gatunek literacki stosowany w Starym Testamencie, a także w innej literaturze judaistycznej, głównie od II w. przed Chrystusem. W Nowym Testamencie ten gatunek literacki reprezentuje Apokalipsa św. Jana. Literatura apokaliptyczna posługiwała się malowniczym stylem, symboliką liczb, symbolicznymi obrazami, kosmogonią, opowiadaniami o wielkich zwierzętach i duchach, aniołach, wizjami wybitnych mężów Izraela. Wizje te dotyczą przyszłości ludzkości, a przede wszystkim zwycięstwa Boga nad złem. Objawienie św. Jana zawiera proroczą wizję wydarzeń towarzyszących końcowi świata.

Czterej jeźdźcy Apokalipsy: „zaraza, głód, wojna i śmierć symbolicznie przedstawione w postaci czterech konnych rycerzy, na białym, czerwonym, wronym i płowym koniu”.

 

Strategie rozwinięcia

Warto odwołać się do biblijnej wizji Sądu Ostatecznego

W Biblii Sąd Ostateczny jest dopełnieniem historii Jezusa Chrystusa, zamykającym ją. Wiąże się z nim paruzja (powrót), czyli powtórne przyjście Chrystusa przed Sądem Ostatecznym, rozumiane jako ostateczne objawienie Jezusa Sędziego. Źródłami ­literackimi są różne fragmenty pism Starego i Nowego Testamentu. We wstępnej wizji Jan widzi „kogoś podobnego do Syna Człowieczego”. „Kiedym Go ujrzał, do stóp jego padłem jak martwy, a On położył na mnie prawą rękę, mówiąc: «Przestań się lękać! Jam jest Pierwszy i Ostatni, i żyjący. A oto jestem żyjący na wieki wieków i mam klucze śmierci i Otchłani»”. A w widzeniu zamykającym księgę ten sam Chrystus zaprasza wiernych do wejścia w głębię Jego tajemnicy paschalnej: „Jam jest Alfa i Omega, Pierwszy i Ostatni, Początek i Koniec. Błogosławieni, którzy płuczą swe szaty, aby władza nad drzewem życia do nich należała, i aby Bramami wchodzili do Miasta”. O przyjście ostateczne tegoż chwalebnego Chrystusa błagają z utęsknieniem „Duch i Oblubienica”: „Przyjdź! […] Amen, przyjdź Panie Jezu!”.

Omów realizacje motywu w sztukach plastycznych

Najstarsze ujęcia motywu Sądu Ostatecznego – w ikonografii, tryptykach i na tympanonach. Początkowe, symboliczne ujęcie – jako oddzielenie owiec od kozłów. Potem już scena sądu. Elementy alegoryczne – „zwijanie rolki nieba”, motywy psychomachii (walki wewnętrznej człowieka z samym sobą, walki dobra ze złem), psychostazji (ważenia dusz) i deesis (Chrystus i orędownicy: Maryja i Jan Chrzciciel).

Koniecznie omów znaczące przedstawienia motywu Sądu Ostatecznego w literaturze

  • Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego
    Dolina Świętej Trójcy obsypana światłem migającej broni i lud ciągnie zewsząd do niej, jak do równiny Ostatniego Sądu. (…) Jak słup śnieżnej jasności stoi ponad przepaściami – oburącz wsparty na krzyżu, jak na szabli mściciel. – Ze splecionych piorunów korona cierniowa. (…) Galilaee, vicisti.
    Przedstawiony został tu Chrystus – pantokrator (zwycięzca) – ujęcie symboliczne.
  • Dies irae Jana Kasprowicza
    Sądź, Sprawiedliwy!
    Krusz światów posady,
    rozżegnij wielki pożar w tlejącej iskierce
    – Chrystus przedstawiony jest jako odkupiciel, ale i sędzia – ujęcie ekspresjonistyczne, katastroficzne.
  • U wrót doliny Zbigniewa Herberta
    tak to oni wyglądają
    na moment
    przed ostatecznym podziałem
    na zgrzytających zębami
    i śpiewających psalmy
    – ujęcie metaforyczne.

Przedstaw utwory literackie inspirowane Apokalipsą św. Jana lub w niewielkim stopniu nawiązujące do motywu Sądu Ostatecznego.

Obcy Alberta Camusa;
Dziady cz. III Adama Mickiewicza;
Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego.

Wpływy biblijnego motywu Sądu Ostatecznego na literaturę to koncepcja sądów sprawiedliwych, związanych z ostatecznym obrachunkiem bohaterów (np. Camus Obcy, Moczarski Rozmowy z katem). Bywają też parafrazy i trawestacje, w których apokalipsa pokazana jest groteskowo Koniec świata Gałczyńskiego – „przewracają się sklepy, cyrki (…) i różne ubikacje”; jest to apokaliptyczna wizja „sługi bożego Ildefonsa”, w której śmiech jest tylko formą złagodzenia lęku przed mogącą naprawdę nadejść katastrofą. U Miłosza „koniec świata to dzień zwyczajny, a nawet pogodny i piękny” – Piosenka o końcu świata. Taka wizja przynosi nadzieję wszystkim tym, których niepokoi możliwość Sądu Ostatecznego.

Nie zapomnij o kinie!

Filmy odwołujące się do tematu Sądu Ostatecznego nawiązują do towarzyszących mu wizji apokaliptycznych, które traktują jako źródło inspiracji np. Czas Apokalipsy, reż. Francis Ford Coppola; Mała apokalipsa, reż. Costa-Gavras; Titanic, reż. James Cameron.
Metaforyka filmów jest bardzo bogata. Często w niewielkim tylko stopniu nawiązują one do motywu, który stanowi ich genezę.

Ciekawe może też być odwołanie się do innych dziedzin sztuki.

Topika Sądu Ostatecznego w: muzyce, balecie, teatrze – zjawisko dość sporadyczne, jeśli nie liczyć średniowiecznych misteriów. Spośród współczesnych przykładów warto wymienić:

  • Dies irae – balet, muzyka – Roman Maciejewski, inscenizacja – Emil Wesołowski;
  • Apocalypsis cum figuris w reż. Jerzego Grotowskiego.

 

Strategie zakończenia

Przedstaw najistotniejsze wnioski.

  • Motyw Sądu Ostatecznego w sztukach plastycznych (głównie w: grafice, malarstwie i płaskorzeźbie) – temat bardzo popularny, o długiej tradycji, różnorodnych ujęciach, wyraźnych funkcjach dydaktycznych i refleksyjnych.
  • Sąd Ostateczny w literaturze występuje stosunkowo rzadko. Częściej spotykamy wizje apokaliptyczne. Najwięcej jest dalekich nawiązań do Sądu Ostatecznego. Motyw ten w literaturze traktowany jest przeważnie jako źródło inspiracji twórczej, punkt wyjścia do refleksji.
  • W muzyce, a także w balecie obecny jest motyw Sądu Ostatecznego, chociaż występuje niezbyt często i w zasadzie zawsze w połączeniu z wizją apokalipsy (co daje większe możliwości ekspresji dźwiękowej i scenicznej). Funkcja? Przede wszystkim nakłonienie do refleksji i wywołanie wrażeń emocjonalnych i estetycznych.
  • Twórcy filmu podejmują temat Sądu Ostatecznego rzadziej niż autorzy przedstawień ikonograficznych. Znane są głównie ujęcia, które stanowią parafrazy motywu Sądu Ostatecznego bądź są luźnym nawiązaniem do niego. Interesująca dla artystów ekranu wydaje się zwłaszcza wizja apokaliptyczna towarzysząca końcowi świata (siła ekspresji!). Stanowi ona na ogół źródło inspiracji twórczej. Filmy nawiązujące do apokalipsy mają najczęściej skłaniać do refleksji.
  • Ludzkie poczucie sprawiedliwości domaga się zdania rachunku z ludzkiego życia, „zważenia” dobrych i złych czynów oraz… nadziei. Religia spełnia te oczekiwania i daje nadzieję na pełnię sprawiedliwości, na Sąd Ostateczny. Jego wyobrażenia są różne. Typowe np. dla średniowiecza alegorie rzadko występują w czasach współczesnych. Obecnie zastępowane są: metaforą poetycką, aluzją i symbolem.

 

Pytania do dyskusji

Opowiedz o wpływach różnych kultur na wizję Sądu Ostatecznego – podaj przykład.

Proponowana odpowiedź
Przykładem wpływu kultury egipskiej na europejskie wyobrażenia Sądu Ostatecznego jest umieszczany najczęściej pod deesis motyw ważenia dusz przez św. Michała Archanioła (rzecznika ludu Bożego).
Motyw ten ma uzasadnienie przede wszystkim eschatologiczne, jak bowiem napisano w Księdze Hioba: Niech zważy mnie bardzo dokładnie, a pozna, że jestem niewinny.
Św. Michał Archanioł pełni funkcję herolda niebiańskiego, głosu Boga (poliptyk Sąd Ostateczny Rogera van der Weydena z około 1445 roku).
Ten wymiar eschatologiczny motywu ważenia dusz jest jeszcze bardziej wyrazisty, gdy wagę trzyma Ręka Boga lub sam Sędzia.

Przytocz frazeologizmy związane z Sądem Ostatecznym i wyjaśnij ich znaczenie. Ułóż zdania z zastosowaniem przykładów tych frazeologizmów.

Proponowana odpowiedź
Sąd ostateczny – wielki gwałt. Przykład zastosowania tego frazeologizmu w zdaniu: W domu sąd ostateczny, przeszukaliśmy całe mieszkanie, ale zguby nie znaleźliś­my.

Sądny dzień – zamieszanie, rozgardiasz, awantura. Przykład: Przyszedł poniedziałek, nauczycielka oddała nam klasówki i stało się oczywiste, że rozwiązanie zadań znała wcześniej cała klasa – nastał sądny dzień.

Alfa i omega (wg Małego słownika biblizmów języka polskiego) – „początek i koniec; absolutny autorytet w jakiejś dziedzinie, wyrocznia”. „Jam jest Alfa i Omega”– mówi Pan Bóg. Alfa to pierwsza, a omega – ostatnia litera alfabetu greckiego. Apokalipsa… nazywa w ten sposób Boga i Jezusa w znaczeniu: początek i koniec oraz pierwszy i ostatni.
Być, stać się dla kogoś alfą i omegą – być, stać się dla kogoś autorytetem, wyrocznią. Przykład: Po roku wspólnej pracy stałam się dla niego alfą i omegą.

Zaprezentuj najciekawsze, Twoim zdaniem, i oryginalne ujęcie Sądu Ostatecznego. Takie, które przemawia do Twojej wyobraźni.

Proponowana odpowiedź
Szczególnie silne wrażenie robi ołtarz Sądu Ostatecznego Hansa Memlinga. Powstał on przed 1471 r. Ukazuje wiele epizodów dopełniających wyobrażenie Sądu Ostatecznego. W części środkowej zawiera panoramę Sądu Ostatecznego. Na dwóch skrzydłach bocznych po stronie zewnętrznej namalowano fundatorów oraz Maryję i św. Michała Archanioła, po stronie wewnętrznej Jeruzalem niebiańskie i piekło.

W części środkowej ukazany jest święty Michał z wagą dusz, a na niej dwie nagie postacie – zbawionego i grzesznika. Po lewej stronie św. Michała są potępieni. Wśród nich czarne postacie diabłów z rogami, szponami, widłami i biczami. Zaganiają oni potępionych. W tle fragment wrogiego pejzażu. Po przeciwnej stronie grupa powstających z grobów postaci. W głębi szatan i anioł walczą o duszę człowieka. Za grupą postaci błogosławionych znajduje się, skąpany w świetle, idylliczny pejzaż. Powyżej, na łuku tęczy, zasiada, dominujący nad postaciami obecnych też orędowników, Chrystus Sędzia. Chrystus opiera stopy na kuli (symbol świata). Oznacza to jego panowanie. Ma widoczne rany po gwoździach, bo jest zarazem Odkupicielem. Obok są postacie aniołków z narzędziami męki. Koło twarzy Chrystusa artysta namalował miecz i lilię. „Miecz jest wyobrażeniem kary przeznaczonej dla potępionych i powinien wywoływać strach przed potęgą Bożą” – pisał św. Augustyn. Lilia to symbol miłosierdzia i łaski Chrystusa. U Memlinga Chrystus Sędzia ma cechy Chrystusa majestatycznego, apokaliptycznego, o czym świadczy tęcza i otok świetlistej mandroli. Cechy te zostały zespolone z cechami jego władzy sędziowskiej, o czym świadczy miecz. Wątki funkcji sędziowskiej i męki Chrystusa zostały ze sobą zespolone, bo władzę sądzenia otrzymał Chrystus od Ojca za zasługi męki. W otoku tęczy i poza nim malarz umieś­cił, zgodnie z tekstem Ewangelii św. Mateusza, trzy dmące w trąby anioły. Z obydwu stron Chrystusa znajdują się postacie orędowników – Marii i Jana oraz kolegium apostołów. Ten schemat ikonograficzny nie tylko robi duże wrażenie, ale też należy do popularnych ujęć Sądu Ostatecznego, przede wszystkim w malarstwie niderlandzkim i niemieckim XV w.

Bibliografia

• Biblia Tysiąclecia
• Adam Mickiewicz, Dziady cz. III
• Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia
• Jan Kasprowicz, Dies irae, Święty Boże, święty mocny
• Czesław Miłosz, Piosenka o końcu świata, Roki
• Konstanty Ildefons Gałczyński, Koniec świata
• Krzysztof Kamil Baczyński, Z lasu
• Tadeusz Konwicki, Mała apokalipsa
• Zbigniew Herbert, U wrót doliny
• Albert Camus, Obcy
• Kazimierz Moczarski, Rozmowy z katem
• Cyprian Kamil Norwid, Wesele