Symbol w sztuce i literaturze XIX i XX wieku. Omów na wybranych przykładach.

Komentarz

Tematy te wymagają zdefiniowania pojęcia symbolu, co wcale nie jest łatwe ze względu na jego niejednoznaczność (w końcu to symbol!). Spośród różnych definicji możesz wybrać jedną, możesz też zaprezentować inne i przeprowadzić tzw. dyskusję problemu. Zwróć uwagę na przyczyny pojawienia się symbolizmu – kryzys rozumu, potrzeba nazwania tajemnicy niemożliwej do precyzyjnego wypowiedzenia, dążenie do nastrojowości.

 

Inne możliwe sformułowania tematu

  • Symbol jako środek wyrazu w literaturze i innych sztukach – omów jego najważniejsze, Twoim zdaniem, sposoby wykorzystania. Scharakteryzuj kryteria oceny, którymi się posłużyłeś przy wyborze.
  • Symbol jako próba nazwania nienazwanego. Analiza założeń teoretycznych oraz wybranych dzieł literackich i plastycznych zaliczanych do symbolizmu.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Zdefiniowanie pojęcia symbolu, określenie przyczyn pojawienia się symbolizmu jako istotnego zjawiska w sztuce (kryzys idei rozumności racjonalnej, nastroje zwątpienia, chęć uchwycenia tajemnicy bytu). Teza: symbol nie nazywa, symbol sugeruje.

Kolejność prezentowanych argumentów
Analizy konkretnych dzieł i próba opisania kształtu symbolu i sposobu jego funkcjonowania.

  • Charles Baudelaire, Albatros (artysta), Padlina (estetyka brzydoty).
  • Arthur Rimbaud, Statek pijany (wolność wyobrażeń, asocjacyjność).
  • Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach (życie i śmierć, walka i rezygnacja; symbolika barw).
  • Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Anioł Pański (pesymizm, muzyczność i obrazowość, rytmizacja).
  • Bolesław Leśmian, Dziewczyna (symbol i filozofia stawania się).
  • Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni (rozdarta sosna).
  • Władysław Stanisław Reymont, Chłopi (śmierć Boryny – symbol i mit).
  • Stanisław Wyspiański, Wesele (kobieta fatalna).
  • Władysław Podkowiński, Szał uniesień (erotyzm i tajemnica).
  • Arnold Böcklin, Wyspa umarłych (śmierć).

Wnioski
Cytat z Zenona Przesmyckiego (Miriama).

 

Strategie wstępu

Zacznij od definicji pojęcia symbolu.

Skorzystaj z któregoś słownika literackiego, ale uważaj (!): często są to całostronicowe artykuły, musisz więc wydobyć istotę pojęcia. Wskaż na historyczne kształtowanie się idei symbolu na tle rozpadu formacji romantycznej i kryzysu pozytywistycznego scjentyzmu.
Symbol jako „wyrażenie niewyrażalnego”, próba dotarcia do prawd absolutnych albo, odwrotnie – tak subiektywnych, że trudnych do precyzyjnego przedstawienia. „Symbol nie nazywa, symbol sugeruje” – nastroje: jedność słowa, obrazu, muzyki.

W wersji bardziej uczonej możesz przedstawić filozoficzne tło symbolizmu:

  • kryzys idei rozumności racjonalnej (tzw. przełom antypozytywistyczny);
  • źródła antyczne: koncepcja idei Platona, jej kontynuacja u Plotyna (stosunek symbolu do prawdy jest mniej więcej taki jak stosunek między rzeczami widzialnymi a platońskimi ideami);
  • wpływy buddyjskie i koncepcja tożsamości podmiotu poznającego (człowieka) i przedmiotu poznania (świata): Tat twam asi – To ty jesteś.

Możesz zwrócić uwagę na cechy artystyczne symbolu:
po podaniu definicji zwróć uwagę na dwupłaszczyznowość struktury tekstu symbolicznego. Porównaj go z alegorią i wypunktuj podobieństwa i różnice.

Rozważ kwestie symbolu jako czegoś, co realizuje ideę sztuki totalnej (słowo, obraz, muzyka), sztuki syntezy (określenie krytyka i historyka literatury, Kazimierza Wyki), sztuki nastrojów. Także – rozluźnienie logicznych związków przyczynowo-skutkowych, metoda niższych asocjacji (skojarzeń), rozluźnienie reguł rodzajowo-gatunkowych.

 

Strategie rozwinięcia

Tutaj najważniejsze będą analizy konkretnych dzieł.

Prekursorzy

Charles Baudelaire (1821-1867)

Jako prekursor symbolizmu, a zarazem ostatni romantyk. Tom Kwiaty zła (1857) to początek poezji współczesnej:

Romantyczny bunt i urzeczenie śmiercią, mistyczne poszukiwanie i fascynacja złem, ironia, szyderstwo i rozpacz. To, co najważniejsze: estetyka brzydoty. To nie piękno jest podstawą sztuki – ale brzydota. Odrzucenie trójjedni platońskiej (współistnienie dobra, prawdy, piękna). „Piękno budzi strach”, a zatem nie ma ono nic wspólnego z dobrem. Brzydota nie jest przeciwieństwem piękna, ale jego koniecznym i nieuchronnym dopełnieniem.

  • W Padlinie piękno młodej kobiety zostaje zestawione z obrazem rozkładających się zwłok toczonych przez robaki. Każde piękno, każde uniesienie tak się kończy: jesteśmy tylko przyszłą padliną. Eros łączy się tu z Thanatosem. Rozkładające się ciało jest tu symbolem nie tylko nieuchronności wpływu czasu, ale i znakiem potworności świata.
  • W Albatrosie tytułowy ptak pełni funkcję symboliczną i oznacza los artysty. Ten, który wzlatuje pod niebo, panuje nad przestrzenią, został opisany w sytuacji, w której przyziemni ludzie, nierozumiejący jego wielkości, szydzą z niego. Przeciwstawienie duchowości i materialności, wielkości i małości, artysty i filistra – to temat bardzo popularny później w okresie Młodej Polski (tzw. poeta przeklęty).

Arthur Rimbaud (1854-1891)

Geniusz, który wszystkie wiersze napisał przed ukończeniem dwudziestego roku życia; potwór – skandalista, żołnierz, handlarz bronią. Arcywzór poety przeklętego. Poezja według niego była jasnowidzeniem, rodzajem pogańskiej religii, podróżą w nieznane światy, odkrywaniem nowych możliwości języka, który w poematach zbliżał się do mistycznej syntezy kształtów, barw, dźwięków, aromatów.

Sensy słowa stają się więc zmysłowe i migotliwe. Rozumienie wiersza wymaga nie tyle wysiłku intelektualnego, co raczej otwarcia wyobraźni, płynięcia na fali skojarzeń, zawierzenia intuicji, przeżycia. Statek pijany, pochodzący z roku 1870 (Rimbaud miał wtedy 16 lat), był rewelacją ze względu na zerwanie z wszelką logiką: to swobodny ciąg niezwykłych wizji rozgrywających się w fantastycznych pejzażach.

Symboliści polscy: poezja

Jan Kasprowicz (1860-1926)

  • Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach, tom poezji z 1898 roku, nazywany bywa manifestem polskiego symbolizmu. Tytuł zbioru pochodzi od cyklu czterech sonetów, w których założenia symbolizmu zostały zrealizowane wzorcowo w formie modnej w okresie Młodej Polski tatrzańskiej liryki pejzażowej. Pejzaż ów został uchwycony w czterech impresjonistycznych ujęciach: w nocy, o świcie, w pełni dnia i wieczorem. Nad stawem przy szarej skale, rośnie krzak dzikiej róży, w ziemi próchnieje pień starej limby. Świeci słońce, nad doliną unosi się mgła, pachną zioła, wieczorem pojawia się rosa.
    Idylla? Nie. Poeta zwraca uwagę, że spokój natury jest pozorny, że w świecie przyrody toczy się nieustanna walka o przeżycie: róża rozpaczliwie i heroicznie czepia się nieprzyjaznego podłoża, próchniejąca limba – kiedyś potężna i wspaniała – tę walkę już przegrała. Róża może być zinterpretowana jako symbol trudów życia albo ludzki los, który skazuje nas na ciągłą walkę, albo jako znak heroizmu, jakiego wymaga życie. Limba to symbol przemijania, słabości, śmierci, końca ludzkiego losu. Ale kropla rosy spada na martwą limbę: życie i śmierć są jednością, to elementy wielkiego koła czasu. Również barwy mają w tym świecie symboliczną wartość: pąsowi róży przeciwstawiona jest szarość skał. Sens cyklu jest uchwytny, ale niemożliwy do jednoznacznego określenia: na tym właśnie polega symbol.
    Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach realizuje również inny postulat symbolizmu: jedność słowa, obrazu, muzyki. Impresjonistycznie, malarsko potraktowany pejzaż, pełen kolorów i kształtów przenika cisza, w której wyraziście brzmi świst świstaka (znak życia) i świst burzy, która zwaliła limbę (znak śmierci).

Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865-1940)

  • Anioł Pański. Arcydzieło liryki nastrojowej, impresjonistycznej, w którym krajobraz odgrywa rolę symboliczną. Zawarte w nim obrazy – jak w płótnach impresjonistów – tracą kontury, zacierają się, roztapiają we mgłach i dymach. Kompozycja wiersza oparta jest na powtarzaniu się motywów krajobrazowych, utrzymanych w tym samym klimacie emocjonalnym (smutek, żal, tęsknota, przerażenie).
    To przykład tak zwanej psychizacji krajobrazu albo – to opinia znawczyni epoki, Marii Podrazy-Kwiatkowskiej – przekształcenia przestrzeni realnej w pejzaż wewnętrzny będący odpowiednikiem psychicznych przeżyć podmiotu lirycznego. Całość pejzażu symbolizowałaby zatem stany emocjonalne i duchowe człowieka. Jednocześnie poeta osiąga tu efekt muzyczności – za pomocą onomatopei, powtórzeń i zrytmizowania wiersza sylabotonicznego ze stałym zestrojeniem akcentowym.

Bolesław Leśmian (1887-1973)

  • „Spóźniony modernista”, najwybitniejszy przedstawiciel polskiego symbolizmu, w wierszu Dziewczyna zrealizował podstawową ideę swojej koncepcji poetyckiej.
    Głosił on bowiem – za symbolistami rosyjskimi – koncepcję autonomii języka, obrazu i słowa, wyzwolenia, mających swój początek w rytmie „rozpląsanych” słów „wyzwolonych z pęt szarzyzny i pojęciowości”. Posługuje się więc Leśmian zamiast pojęć obrazami ilustrującymi płynność form świata, przenikanie się tego, co materialne, z tym, co duchowe; konkretnego z metafizycznym, życia i śmierci, człowieka i natury. Ideę egzystencji jako wiecznego stawania się zaczerpnął poeta z intuicjonizmu Bergsona. W Dziewczynie, wierszu zgodnie z programem symbolizmu „umuzykalnionym” i bardzo plastycznym, Leśmian ilustruje pośredniość wszelkich form istnienia świata (życie – śmierć), a zarazem niemożność dotarcia do tajemnicy istnienia, do pełnej prawdy o życiu.

Symboliści polscy: dramat

Stanisław Wyspiański (1869-1907)

  • Wesele. Ten najwybitniejszy polski dramat młodopolski ma – przynajmniej w drugim i trzecim akcie – cechy dramatu symbolicznego, którego głównym przedstawicielem w literaturze europejskiej był Maurice Maeterlinck, sławny w swoim czasie pisarz belgijski. W Weselu autor użył bardzo wielu typów symboli.
    Symboliczna jest więc sama sytuacja: niezwykłe spotkanie chłopów i inteligencji w bronowickiej chacie i ich nieudane próby porozumienia się. Symboliczne znaczenie ma również chocholi taniec – oznaka bierności, niemocy, bezwładu. („Duza by już mogli mieć, ino oni nie chcom chcieć!”) Symbolami są widma: nie jest jasne, czy są one przybyszami z zaświatów, czy projekcjami lęków, marzeń i myśli bohaterów dramatu, czy też może halucynacjami pijanych w większości weselników.
    Inne symbole

    • Obraz kosynierów pod Krakowem – może zapowiedź powstania,
    • krwawa zorza na niebie – zapowiedź rozlewu krwi,
    • kogut – narodziny ­nowego.
    • Najbardziej niezwykłym symbolem jest jednak Chochoł. To łącznik między światem realnym, a światem fantastyczno-symbolicznym. Przejmuje on władzę nad ludźmi. Ale przedtem krył krzak róży – może więc złowieszcza rola, którą odegrał, jest zapowiedzią czegoś lepszego?

Niezwykłość symboli w Weselu polega na tym, że od pewnego momentu ludzie tracą nad nimi kontrolę i to symbole posługują się ludźmi, którzy stają się podobni do marionetek.

Symboliści polscy: proza

Technikę symbolizmu wykorzystywało w swoich utworach wielu prozaików – Stefan Żeromski, Władysław Stanisław Reymont, Stanisław Przybyszewski. Zwykle w postaci pojedynczych scen, za to umieszczonych w kluczowych momentach utworu. Ludzie bezdomni kończą się obrazem rozdartej sosny, która symbolizuje zapewne rozdarcie wewnętrzne Tomasza Judyma. W Chłopach scena śmierci Macieja Boryny może być interpretowana jako symboliczny obraz związku człowieka z ziemią i świętość tej ostatniej.

Symbol w malarstwie

W sztukach plastycznych, podobnie jak w literaturze, celem symbolistów było ukazanie świata przeżyć i doznań wewnętrznych w sposób subiektywny i intuicyjny. Symbolizm w sztuce inspiracje czerpał z wyobraźni, filozofii, Biblii i z mitów (antycznych, celtyckich, germańskich i skandynawskich), legend, literatury pięknej. Częsty motyw to kobieta fatalna – femme fatale – która swoją zwodniczą pięknością prowadzi mężczyzn do zguby. Wyraźne są nawiązania do romantyzmu, a za prekursorów symbolizmu można uznać Williama Blake’a, Caspara Davida Friedricha.

Gustave Moreau (1826-1892)

  • Widzenie. Obraz przedstawia scenę z Nowego Testamentu, kiedy to żydowska księżniczka Salome w nagrodę za taniec zażądała od króla Heroda Antypasa głowy Jana Chrzciciela. W przywodzącym na myśl niecodzienne połączenie świątyń hinduskich i muzułmańskich pałacu Heroda, który został przedstawiony w niezwykłej, raczej graficznej niż malarskiej, koronkowej kresce, widzimy Salome. Stoi ona w lubieżnej pozie, z kwiatem lotosu w lewej ręce, prawą zaś wskazuje ściętą głowę Jana Chrzciciela, która unosi się w powietrzu i promieniuje mistycznym światłem. Co znaczy ta scena? ­Gustave Moreau tak o tym pisał: „Ta znudzona kobieta… tak jest zdegustowana każdym spełnieniem tych pragnień. Kiedy pragnę oddać te niuanse, nie znajduję ich w temacie, ale w samej naturze kobiecej, poszukującej niezdrowych ­emoc­ji…”. Scena zatem symbolizuje naturę kobiety – tajemniczą i okrutną.

Władysław Podkowiński

  • Szał uniesień. Ten obraz, jedna z pierwszych manifestacji symbolizmu w Polsce (rok 1894), był największym skandalem w dziejach polskiej sztuki: nie dość, że dla mieszczańskiej publiczności i temat – naga kobieta z rozwianymi włosami dosiadająca ogromnego, diabolicznego konia – był skandaliczny, to jeszcze po pięciu tygodniach eksponowania płótna (dwanaście tysięcy widzów!).
    23 kwietnia 1894 roku autor przeciął własne dzieło na krzyż. Komentarzom i plotkom nie było końca – ale sprawa jest do dzisiaj niewyjaśniona. Obraz nawiązuje do popularnych wówczas prób ukazania tajemnicy kobiecej seksualnoś­ci. Jego sens jest nie do końca czytelny: całość symbolizuje zapewne nieokiełznaną siłę Erosa, zatracenie się w ekstatycznym przeżyciu.

Arnold Böcklin

  • Wyspa umarłych (1880). Obraz oddaje grozę ostatniej podróży. Wyspa umarłych to olbrzymia, posępna skała – budowla, na której rosną cyprysy, symbole żałoby, świata podziemnego, wieczności. Widoczne po prawej stronie otwarte groby z kolumnami nawiązują do antyku. Na łodzi, wpływającej do uwieńczonego lwami wejścia do świata zmarłych, stoi biało ubrana śmierć (albo król?) strzegąca przykrytej białym płótnem trumny. Nastrój całości – niesamowity, groźny, ale spokojny.

 

Strategie zakończenia

  • Zenon Przesmycki (Miriam) – poeta, krytyk literacki, odkrywca Norwida: „(…) Sztuka wielka, sztuka istotna, sztuka nieśmiertelna była i jest zawsze symboliczna; ukrywa za zmysłowymi analogiami pierwiastki nieskończoności, odsłania bezgraniczne, pozazmysłowe horyzonty”.
  • Podsumuj swój wywód – przypomnij definicję symbolu i wskaż na trudność w jego interpretacji.
  • Możesz powiedzieć kilka słów o kontynuatorach symbolizmu – np. surrealistach (Salvador Dali czy reżyser Luis Buñuel), polskich malarzach nurtu fantastycznego (np. Wojtek Siudmak) czy międzywojennym poecie katastroficznym Józefie Czechowiczu (np. wiersz Na wsi).
  • Możesz spróbować też – ale to trudne – dokonać próby bilansu symbolizmu, wskazując na najważniejsze, Twoim zdaniem, wartości tego sposobu uprawiania sztuki, ale i jego płycizny – np. mętność intelektualna, brak precyzji, czasem kiczowatość.

 

Pytania do dyskusji

Uzasadnij swój wybór analizowanych dzieł literackich i plastycznych.

Proponowana odpowiedź
Kryteria reprezentatywności, wartości artystycznej, obecności w kulturze (to dzieła znane), wreszcie upodobań indywidualnych.

Czy w sztuce bądź literaturze współczesnej dostrzegasz kontynuacje symbo­lizmu?

Proponowana odpowiedź
Z całą pewnością tak. Dziś przede wszystkim w malarstwie i grafice twórców związanych z nurtem fantasy, np. u Zdzisława Beksińskiego czy Wojtka Siudmaka. Wcześ­niej w malarstwie ważny był Salvador Dali, surrealista (np. Płonąca żyrafa). W literaturze nawiązywali do symbolizmu poeci dwudziestolecia międzywojennego – np. Jerzy Liebert, Józef Czechowicz, Czesław Miłosz w młodości (np. Obłoki), a wreszcie poeci czasów wojny – np. Krzysztof Kamil Baczyński (choćby w wierszu Niebo złote ci otworzę…). Pewne techniki symboliczne kontynuował Stanisław Ignacy Witkiewicz – głównie w swoich powieściach, np. 622 upadki Bunga czy Pożegnanie jesieni. W filmie to przede wszystkim Luis Buñuel (Pies andaluzyjski, Viridiana), ale i Andrzej Wajda – np. w Brzezinie, która w warstwie wizualnej nawiązuje do malarstwa Jacka Malczewskiego.

 

Pojęcia do zapamiętania

  • Synestezja – łączenie ze sobą wrażeń różnych zmysłów, na przykład przekształcanie wrażeń słuchowych na zmysłowe (np. barwa wdzięku), bardzo popularne w liryce symbolizmu. Najsłynniejszy przykład: wiersz Arthura Rimbauda Samogłoski, w którym poszczególnym głoskom zostały przypisane barwy: A czerń, E biel, I czerwień, U zieleń, O błękitny.
  • Synteza sztuk (sztuka totalna)– sformułowana w romantyzmie idea jedności sztuk: słowa, muzyki, obrazu, tańca, gestu. Najsłynniejsze realizacje w operach Richarda Wagnera; w Polsce w dramatach Stanisława Wyspiańskiego.
  • Asocjacja – m.in. skojarzenie.

Najkrótszy słownik ulubionych pojęć symbolistów:

odmęt, otchłań, bezdeń, nicość, toń, przepaść, tęsknica, upojenie zmys­łów, ekstaza, słodkie dreszcze, niewysłowiony żal, smutek, rozpacz, pustynia, grób, mgła, noc, deszcz, pragnienie, płacz, smutek, wieczność, niebyt, Chrystus, Lucyfer, demon, sen, śmierć, przeznaczenie, płacz, dusza, pustka, niebyt.

 

Bibliografia

Literatura

  • Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach
  • Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Anioł Pański
  • Wacław Rolicz-Lieder, Mgły jesienne
  • Stanisław Korab-Brzozowski, Próżnia
  • Bolesław Leśmian, Dziewczyna
  • Leopold Staff, Deszcz jesienny
  • Charles Baudelaire, Albatros, Padlina
  • Arthur Rimbaud, Statek pijany
  • Edgar Allan Poe, Kruk
  • Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni
  • Władysław Stanisław Reymont, Chłopi
  • Stanisław Wyspiański, Wesele, Wyzwolenie

Malarstwo

  • Gustave Moreau, Widzenie
  • Puvis de Chavannes, Ubogi rybak
  • Arnold Böcklin, Wyspa umarłych
  • Władysław Podkowiński, Szał uniesień
  • Jacek Malczewski, Błędne koło, Melancholia
  • Józef Mehoffer, Dziwny ogród