Symbolika stroju. Omów, analizując wybrane dzieła literackie i inne (np. malarskie, rzeźbiarskie, filmowe, teatralne).

Doskonały temat dla tych, którzy interesują się modą i nie wyobrażają sobie egzaminu ustnego w białej koszulowej bluzeczce i czarnej spódniczce, tudzież garniturze typu „powiększony komunijny”. Nie wystarczy być znawcą lansu, trzeba też być niezłym psychologiem. I kolorystą. Gdy masz wszystkie wymienione cechy, bez trudu poradzisz sobie z tym tematem.

Powinieneś być także uważnym czytelnikiem – czytając powieści, pomijamy czasem opisy stroju, czytając dramaty, nie skupiamy się za bardzo na didaskaliach. A to duży błąd.

 

Inne możliwe sformułowania tematu

  • Rola i wymowa stroju w dziełach: literackich, plastycznych, filmowych i teatralnych – omów zagadnienie na wybranych przykładach.
  • Wartości i postawy ewokowane przez strój – posłuż się przykładami wybranych dzieł literackich (malarskich, rzeźbiarskich, filmowych i teatralnych).

 

Ramowy plan wypowiedz

Określenie problemu
Symbolika stroju, jego wymowa. Znaczenie w dziełach literackich, plastycznych i teatralnych.

Kolejność prezentowanych argumentów

  • Symbolika stroju w dziełach teatralnych – na przykładzie stroju Racheli (Wesele Wyspiańskiego), znaczenie nagości w sztukach teatralnych.
  • Strój w literaturze: technika millieu, znaczenie psychologiczne.
  • Rola stroju i jego wymowa w autoportretach: Jacka Malczewskiego, Stanisława Wyspiańskiego i Fridy Kahlo.
  • Rola i symbolika stroju w życiu codziennym.

Wnioski
Strój ma niezwykłe znaczenie – nie tylko estetyczne. Warto śledzić jego literackie opisy, przyglądać się dziełom malarskim. Ten sam kolor czy krój znaczą nieraz coś zupełnie innego. Podobnie nagość – za każdym razem może mieć inną wymowę.

 

Strategie rozwinięcia

Teatr

Stanisław Wyspiański bardzo dbał o malarsko-plastyczną stronę swoich sztuk. Często sam projektował scenografię (jak na jego czasy, gdy królowały „dyżurne” malowane dekoracje typu: „salon”, „chata”, „park”, „zamczysko”, zaskakująco wyrafinowane i eleganckie). Sam także projektował kostiumy i doglądał, czy wykonywane są wedle jego wskazówek.

Nie pozwalał na żadne odstępstwa od swoich koncepcji, stąd częste konflikty z dyrektorami teatrów, zakończone zerwaniem współpracy. Niezwykle konsek­wentny w realizacji swoich pomysłów, był prawdziwym reformatorem polskiego teatru: w jego sztukach kostiumy aktorów i dekoracje stanowiły piękną, harmonijną całość. Szczególnie piękną scenografię zaprojektował dla Warszawianki – jedyne kolory to biel (dominująca), złoto i czerwień.

W tamtych czasach aktorzy najczęściej sami projektowali i szyli swoje kostiumy, co cieszyło zwłaszcza piękne aktorki. Odpowiednie dla ich urody fason i krój (nie znaczy to, że pasujące także do roli) pozwalały jeszcze bardziej uwydatnić ich urodę.
Nierzadko dochodziło do buntów aktorów występujących w sztukach Wyspiańskiego – w Warszawiance suknie wszystkich pań miały być białe, o prostym kroju, a tego „mundurka” niektóre indywidualistki nie potrafiły zaakceptować…

Dramat, w którym symbolika stroju odgrywa znaczącą rolę, to oczywiście Wesele. Już samo pióro przy czapce Jaśka jest jednym z najważniejszych symboli. Staranie, by nie zatracić tych symboli, nie zlekceważyć wskazówek autora i jednocześnie nie popaść w przerysowanie i jarmarczny styl (spora grupa postaci występuje w strojach ludowych) – to ważne kwestie dla projektujących kostiumy do tego spektaklu.

Jednym z najbardziej charakterystycznych kostiumów jest strój Racheli. W sztuce występuje ona w czarnej sukni, jest otulona krwistoczerwonym szalem. Czarny i czerwony tworzą bardzo dramatyczny kontrast. Pierwszy z nich kojarzy się z żałobą, ze smutkiem, z siłami zła.To także kolor artystów. Drugi – z namiętnością, ogniem, temperamentem. Rachela jest ciekawą, niejednoznaczną postacią.

Choć na weselu Lucjana Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną Józefa Singer (Rachela) ubrana była skromnie, w białą bluzkę i granatową spódnicę, Wyspiański postanowił ubrać ją inaczej. Nie chciał utożsamiać jej z wiejską gromadą ani upodabniać do pensjonarek. Salonowa, ekstrawagancka suknia dawała prawo wstępu do środowiska artystów-inteligentów obecnych na przyjęciu. Rachela nie pasuje ani do środowiska chłopów, ani inteligentów i przez oba nie jest do końca akceptowana. Oba postrzegają ją jako egocentryczkę. Czarny kolor może symbolizować wyalienowanie i smutek. Rachela ma swój własny świat, a czarna suknia podkreśla jej stan ducha. Urok tej postaci podkreśla z kolei czerwony szal, który kojarzy się z ekspresją, temperamentem, krańcowymi uczuciami. Przykuwa uwagę, ekscytuje i intryguje – w smudze światła wygląda jak promieniste widziadło. Została wystylizowana na półanielską postać jak z obrazów Botticellego i Rafaela.

Za pomocą genialnego w swej prostocie posunięcia Andrzejowi Wajdzie w ekranizacji Wesela udało się oddać osobowość Pana Młodego: ubrany w ludowy strój Daniel Olbrychski (o raczej „intelektualnej” niż „chłopskiej” urodzie) nosi okrągłe, typowo inteligenckie okulary. Tak w Weselu mówi się o Racheli:

(…) a włosy nosi w półkole,
jak włoscy w obrazach anieli
a la…
PAN MŁODY
a la Botticelli.

To wyraz fascynacji Wyspiańskiego Primaverą Botticellego. Często opowiadał o tym obrazie przyjaciołom.
W kreacji Racheli widać też zainteresowanie dramaturga twórczością Edwarda Burne-Jonesa, angielskiego prerafaelity:

POETA
Ujrzę panią rad,
bładzącą przez uroczy sad (…)
pół dziewicą, pół aniołem,
pochyloną nad chochołem,
jakby z obrazu Bern-Dżonsa.

Na scenie wszystko staje się kostiumem, także nagość, często obecna w sztukach reżyserowanych np. przez Krzysztofa Warlikowskiego. Ma ona wiele znaczeń – złość, bezsilność, obnażenie duszy, bezradność, oczyszczenie.

Często także aktorzy występują we własnych ubraniach, które podczas spektaklu urastają do rangi kostiumu scenicznego. We własnych strojach występowali już aktorzy Szekspira w sztukach, których akcja rozgrywała się w czasach współczesnych autorowi. Obecnie także często mamy do czynienia z tym zjawiskiem. Występowanie w prywatnych ubraniach może być symbolem zaangażowania; tego, że aktor nie wciela się w postać w sensie dosłownym ani nie odgrywa roli, ale buduje daną postać, dając jej bardzo wiele z siebie.

Stroje, które – do XIX wieku – aktorki same projektowały, czasem były przeładowane ozdobami, odwracały uwagę widzów od słowa poetyckiego i treści dramatu. Tylko nieliczne umiały stworzyć kostium twarzowy, oryginalny i „artystyczny”. Do takich artys­tek należała utalentowana artystycznie i obdarzona świetnym smakiem Irena Solska. Jej stroje podziwiał nawet Wyspiański, autor portretu szyjącej Solskiej.

Możesz także wspomnieć o innych filmach. W ekranizacji Popiołu i diamentu, dzieła Jerzego Andrzejewskiego (film Andrzeja Wajdy), bardzo ważnym symbolem są… ciemne okulary noszone przez filmowego Maćka Chełmickiego (wspaniała rola Zbigniewa Cybulskiego), które symbolizują rozterki Maćka, jego zagubienie, dystans do wielu spraw przy konieczności pełnego zaangażowania się w nie i chęć pozostania półanonimowym. A także wstyd i tajemnicę.

Kontrowersje wśród widzów budziły… spodnie Maćka Chełmickiego. W 1945 roku nikt w Polsce nie nosił dżinsów, a w nie właśnie ubrany jest ów żołnierz powstania warszawskiego. Tym elementem stroju podkreś­lona jest buntowniczość i bezkompromisowość bohatera – nabiera ona cech uniwersalnych.

Literatura – proza

Opis stroju to ważny środek służący charakterystyce postaci – tzw. technika millieu (technika środka) stosowana zwłaszcza w powieści realistycznej. Tam opis wnętrza pokoju, przedmiotu, z którym nie rozstaje się bohater, czy w końcu opis jego stroju mówi nam nieraz więcej o bohaterze niż dokładny opis jego zachowania. Poza tym jest to bardzo ciekawa technika.

  • Weźmy choćby opis sukienki Justyny Orzelskiej z pierwszych stron Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. To czarna, wełniana sukienka bez ozdób. Skromna, ale schludna. Sprawia jednak wrażenie uszytej przez niezłego krawca i zdradza, że właścicielka sukni zna się na modzie. Czarny kolor może tu symbolizować skromność, powściągliwość, niechęć do wyróżniania się.
    Prostota tkaniny kłóci się z eleganckim krojem – to podwójna natura Justyny – szlachetne pochodzenie i tęsknota za życiem aktywnym, byciem potrzebną, pracą. Skromność i odrobina kokieterii – suknia podkreśla zgrabną figurę dziewczyny – tak w kilku słowach można by scharakteryzować Justynę.
  • Kolejny przykład to dokładny opis garnituru pana Tomasza, bohatera Katarynki Bolesława Prusa. Elegancki, klasyczny strój w stonowanych barwach, dobrej jakości dodatki sugerują, że jest to człowiek konserwatywny, spokojny, kierujący się rozsądkiem, a nie porywami serca czy chwilowymi zachciankami. A jego życie upływa dostatnio i bez zawirowań.
  • Inny przykład to opis stroju Stasi Bozowskiej z Siłaczki Stefana Żeromskiego. Zupełnie pozbawiony kokieterii, ubogi i nietwarzowy symbolizuje idealizm dziewczyny i chęć oddania się wyższym celom.
  • Zupełnie inną rolę pełni opis sukni Izabeli Łęckiej (Lalka Bolesława Prusa), którą kobieta założyła, gdy ona i jej ojciec gościli Wokulskiego na obiedzie. To doskonały symbol rozterek uczuciowych Wokulskiego, zmian jego stosunku do panny Łęckiej oraz jego skomplikowanej, podwójnej natury (przypomnij sobie szkolny temat rozprawek: Wokulski – romantyk czy pozytywista).
    To elegancka suknia, w której Izabeli było bardzo do twarzy. Uszyta z kremowego jedwabiu (gryząca ironia narratora – z daleka materiał wyglądał jak… zmięte płótno), ozdobiona pąsową różą. Izabela założyła także brylantowe kolczyki (nie większe od ziaren grochu).
    Wokulskiego (…) opuścił szał miłości. Pytał sam siebie, czy ona jest kobietą, którą kochał. Patrząc na nią, rachował w myślach wartość jej stroju: 15 łokci surowego jedwabiu – 15 rubli, koronki – 10 rubli, uszycie – 15 rubli, ok. 150 rubli kolczyki i róża za 10 groszy.
    Symbolem zimnej natury Izabeli jest między innymi to, że najczęściej wybiera ona kolory o popielatym odcieniu. Taki kolor ma jej wiosenny kostium i płaszczyk, którego Wokulski wypatruje na spacerach w Łazienkach. Izabela ma także popielaty odcień włosów i czasem oczu. To kolor zimny, elegancki, doskonały dla pięknej kobiety o porcelanowym typie urody. Pozornie nie wyróżnia z tłumu, ale prawdziwe piękno obroni się samo.

Malarstwo

Możesz zwrócić uwagę na stroje z autoportretów Jacka Malczewskiego. Uwielbiał przebierać się, grać – zdaniem znawców twórczości Malczewskiego to dowód jego egotyzmu, ale także… sposobu przezwyciężania nieśmiałości i maskowania niedostatków wyglądu (marzył o atletycznym torsie).

Zwróć uwagę na kryptoportrety malarza z lat 1908 – 1911, na których artysta występuje jako Chrystus, Jan Chrzciciel czy święty Franciszek. Strój Chrystusa – Malczewskiego jest niekonwencjonalny, daleki od tych, do których jesteśmy przyzwyczajeni. Chrystus z tryptyku Grosz czynszowy nosi białą, nonszalancko rozpiętą koszulę z bufiastymi rękawami. Na tym samym tryptyku nosi… żupan przewiązany kontuszowym pasem (mesjanistyczna wymowa działa) – to symbol, śmiała deklaracja religijnego i patriotycznego tradycjonalizmu.

U Malczewskiego mamy także do czynienia z symboliczną rolą artysty jako rycerza sztuki. Artysta identyfikował się z etosem rycerza. Portretuje się w pancerzu lub w zbroi. Na jednym z autoportretów nosi szynel i trzyma w dłoni żołnierski szynel. Szynel to okrycie godne artysty – Polaka, który wypełnia swe obowiązki wobec narodu. Rycerz – to symbol obrony sztuki, prawa do indywidualizmu. Malczewski to ostatni romantyk, który schodzi ze sceny artystycznej, ustępując miejsca młodszym.

Symbolem przynależności do środowiska artystycznego były modne nakrycia głowy – duże czarne kapelusze i rembrandtowskie obszerne berety. Noszono je na ogół zsunięte na czoło. Malczewski chętnie portretuje się w tych nakryciach głowy, ale, na przekór zwyczajowi, nosi je zsunięte na tył głowy.

To symbol indywidualizmu, świadomości przynależności do grona artystów, ale także pewnego dystansowania się od niego. Taki sposób noszenia kapelusza i beretu miał także znaczenie estetyczne – podkreślał inteligenckie wysokie czoło i ładnie sklepioną czaszkę artysty.

Upodobanie do damskich strojów sprawiało, że Malczewski był posądzany o transwestytyzm. Artysta portretował się w damskim kapeluszu, uszance oraz … metalowej obręczy od tortownicy, którą można rozpoznać dopiero po bliższym przyjrzeniu się (z daleka wygląda jak ekstrawagancka czapka). Owa metalowa obręcz może być kpiną z krytyków, którzy każdemu elementowi obrazu starali się przypisać jakieś symboliczne znaczenie.

Stanisław Wyspiański z kolei wykorzystuje strój ludowy – zakopiański serdak, chłopski kożuch i zgrzebną koszulę.

To symbol poszukiwań polskiego stylu narodowego, który odgrywał ogromną rolę także w malarstwie tego wszechstronnego artysty. Przywiązywał Wyspiański dużą wagę do wartości kultury ludowej. Na co dzień chodził w surducie (daleko mu było do ekstrawagancji Malczewskiego, który, zachwycony krojem dams­kiej bluzki, poprosił właścicielkę o pożyczenie jej – w przyciasnej bluzce chodził prawie przez cały dzień).

Dość ekstrawagancki jest jednak autoportret Wyspiańskiego z 1895 r. – nosi rozpięte artystyczne palto z podniesionym kołnierzem i jaskrawoczerwony szalik.

Życie codzienne

Biała suknia noszona przez panny młode to już od dawna symbol niewinności, czystości i radości. Podobną wymowę mają sukienki komunijne dziewczynek.

Dżinsy jeszcze do niedawna były symbolem buntu, młodego ducha, niezależności, podobnie zresztą jak T-shirt. Dziś te elementy stroju, niesłychanie popularne, straciły swe symboliczne znaczenie.

Symboliczną wymowę miały do niedawna niesłychanie popularne T-shirty z przes­łaniem wypisywanym na nich. Dziś napisy na bluzeczkach są niekiedy bardzo oryginalne, ale – może dlatego, że tak ich dużo – już raczej nie szokują swoją treścią, mimo że jeszcze parę lat temu bardzo bulwersowały (szczególnie starsze pokolenie).

 

Strategie zakończenia

  • Strój – jego krój, sposób noszenia, materiał, z którego został wykonany, to element znaczący. Nie można bagatelizować jego wymowy. Upraszcza albo uwydatnia cechy człowieka, indywidualizuje lub typizuje bohatera literackiego, teatralnego czy ­filmowego.
  • Dopiero w XX wieku strój przestał symbolizować przynależność do jakiejś okreś­lonej sfery społecznej czy zawodowej. Strój – nawet ten codzienny – symbolizuje wyznawane przez nas wartości, to, co cenimy najbardziej w innych ludziach i co szanujemy. Nie można więc nie docenić jego znaczenia.

 

Pytania do dyskusji

Co symbolizuje Twój strój?

Proponowana odpowiedź
Mój strój, utrzymany w oficjalnych, poważnych barwach, symbolizuje szacunek do komisji, świadomość powagi sytuacji – matura ustna to część egzaminu państwowego. Podkreśla dużą rolę tego egzaminu ­w życiu każdego człowieka – po jego zdaniu zupełnie inny stanie się mój status. Dla niektórych może to być ostatni i najważniejszy egzamin w życiu, zamknięcie pewnego jego etapu.

Jakie symbole związane z życiem naszego narodu, ważne dla Polski, mógłbyś / mogłabyś wymienić i wskazać, że mogą się one wiązać ze strojem?

Proponowana odpowiedź

  • Na pewno będą to kolory naszego sztandaru – biel i czerwień. Stroje utrzymane w tej kolorystyce noszą np. polscy sportowcy reprezentujący nasz kraj na różnego rodzaju zawodach. Ważny symbol to także orzełki na czapkach żołnierskich.
  • W okresie po powstaniu styczniowym symbolem była biżuteria (lub jej brak) noszona nie tylko przez kobiety – krzyże lub orły oplecione cierniową koroną – to symbol idei mesjanistycznej, cierpienia i zniewolenia narodu. Czarne suknie kobiet symbolizowały z kolei żałobę po symbolicznej śmierci ojczyzny.
  • Ważne znaczenie ma także czapka maciejówka – nakrycie głowy Józefa Piłsudskiego. Noszona przez innych panów, symbolizowały szacunek dla Naczelnika i przynależność do grona piłsudczyków.
  • Nie wolno zapomnieć także o stroju sarmackim – w XVIII wieku symbolizował konserwatyzm, patriotyzm i przywiązanie do tradycji. Bywał elementem małej „wojny” między zwolennikami stroju polskiego a osobami hołdującymi modzie francuskiej.
  • Dla naszej tradycji literackiej z kolei bardzo ważne są romantyczne powiewne płaszcze – w takim płaszczu bardzo często jest Adam Mickiewicz na pomnikach.

 

Bibliografia

  • Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem
  • Bolesław Prus, Katarynka
  • Bolesław Prus, Lalka
  • Stanisław Wyspiański, Wesele
  • Stefan Żeromski, Siłaczka