Szaleństwo w kulturze. Portrety szaleńców i stosunek do nich – odwołaj się do wybranych przykładów literackich, malarskich i filmowych.

Temat może być bardzo interesującym zadaniem dla osób zainteresowanych proponowanymi przez literaturę i sztukę portretami psychologicznymi postaci, a także historią, życiem społecznym i problemami związanymi z odrzuceniem, wyobcowaniem. Stawia przed autorem wiele wymagań, zmusza go do zagłębienia się choć trochę w historię szaleństwa. Poprzez takie poznanie łatwiej zrozumieć mechanizmy społeczne klasyfikujące jednych jako szalonych, a drugich jako normalnych. Zwróć uwagę na to, jak w różnych epokach zmieniało się podejście do osób „innych”.

Inne możliwe sformułowania tematu

Podejście do szaleństwa i szaleńca w różnych epokach. Wypowiedź oprzyj na tekstach kultury.
W jaki sposób zmieniał się w kulturze wizerunek szaleńcy? Rozwiń wypowiedź, opierając się na tekstach kultury z różnych epok.przykłady z literatury, filmu, a także – jeśli Cię to interesuje – dzieła sztuki plastycznej.

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Zróżnicowanie portretu szaleńca i różny odbiór szaleństwa w innych epokach.

Kolejność prezentowanych argumentów

Możesz wybrać kolejność chronologiczną, zahaczając przy okazji o historię szaleństwa.
Możesz też wybrać kilka haseł najlepiej pasujących do Twojej koncepcji wypowiedzi i wybranych tekstów kultury i prześledzić proces przemian.
Zrobić przegląd kilku wariantów szaleństwa i szaleńca charakterystycznych dla naszej kultury. Musisz tu jednak zaznaczyć, że Twój wybór jest ograniczony do kilku przykładów i że nie jesteś w stanie w przypadku tak rozległego tematu omówić całości.

Wnioski
Szaleństwo zawsze występowało w kulturze, różnie natomiast było oceniane. We współczesnej kulturze, dzięki rozwojowi medycyny, łatwiej oddzielić psychicznie chorych, których można leczyć, od ludzi nazywanych potocznie szalonymi.

Strategie wstępu

Możliwość 1.

Możesz zacząć wystąpienie od definicji pojęcia szaleństwa. Pokażesz w ten sposób, że jako szaleństwo traktowane są różnego rodzaju zachowania. Z jednej strony mamy do czynienia z chorobami psychicznymi, z drugiej zaś z targającymi człowiekiem namiętnościami. Zwróć uwagę na to, że w różnych epokach za szaleńców uważano inne osoby i że inaczej się do nich odnoszono. Mogła to być np. zesłana przez bogów kara, albo wręcz przeciwnie – Boskie natchnienie. Możesz także dodać, że często inaczej traktowano szalonych mężczyzn i szalone kobiety. Zastanów się dlaczego.

Możliwość 2.

Zacznij swą wypowiedź od historii szaleństwa. W ten sposób łatwo pokażesz, jak różnie traktowane ono było w różnych epokach. Powiedz, że w starożytności uważano szaleństwo za karę zesłaną przez bogów, ale jednocześnie zaczęto prowadzić badania medyczne nad możliwościami zwalczenia chorób psychicznych. Powiedz, że w średniowieczu szaleństwo miało dwa wymiary – traktowane było albo jako łaska Boga, a człowiek szalony by wywyższany, albo jako opętanie i konszachty z szatanem. Przez takie zarzuty, potwierdzane w czasie tortur, wiele osób, głównie kobiet, zostało spalonych na stosie. Sytuacja powoli zaczyna się zmieniać w epoce renesansu – prowadzone są pierwsze badania medyczne, lecz do chorób psychicznych podchodzi się wciąż z nieufnością, a osoby nią ogarnięte i ich rodziny są odsuwane od życia społecznego. Sytuacja drastycznie zmienia się, gdy w XVII wieku powstają zakłady zamknięte. Sytuacja chorych jest jednak tragiczna. Dopiero w XIX wieku pojawiają się zakłady prywatne, a także rozwija się nauka zwana psychiatrią, później także psychologia. Zwróć uwagę na miejsce Freuda i jego teorii. Ważne jest także odejście od drastycznych metod leczenia w II połowie XX wieku. Zastanów się, jak dziś wygląda sytuacja szaleńców. Kogo dziś uważamy za szalonego i jak go traktujemy?

Strategie rozwinięcia

Starożytność

W starożytności obraz szaleńców wiąże się z przeznaczeniem lub jest karą zesłaną przez bogów. Rozważ przypadek bachantek, kobiet opętanych szałem, wyznawczyń Bachusa (Dionizosa) i Kasandry, szalonej prorokini. Herakles, bohater grecki, syn Zeusa i Alkmony, podczas napadu szału zesłanego przez zawistną Herę zabił swoją żonę, Megarę, i wszystkie dzieci, które wziął za wrogów. Aby się oczyścić, musiał wykonać dwanaście prac w służbie Eurysteusza. Również król Edyp został przez bogów pokarany szaleństwem za złamanie podstawowego ludzkiego zakazu – zakazu kazirodztwa. Możesz w tym miejscu odnieść się też do koncepcji Zygmunta Freuda, który terminologię patologii zaczerpnął właśnie z tego mitu.

Średniowiecze

Historia szaleństwa w średniowieczu jest niezwykle ciekawa. W zasadzie mógłbyś jako przykład przytoczyć tu większość historii o świętych, którzy głodząc się i katując swe ciała, doprowadzali się do wizji i byli bliżej Boga (jeśli interesujesz się antropologią, możesz porównać ascetów i szamanów. Na czym polega ich szaleństwo?). Z drugiej strony masz zbiorowe procesje biczowników, halucynacje, potępianie radości życia doczesnego, a jednocześnie panujący strach przed groźną inkwizycją. Rozwiń historię spaleń na stosie. Ludzie uważani przez społeczeństwo za nieprzystosowanych, innych – szalonych, oskarżani byli o konszachty z diabłem. Kobiety w trakcie tortur przyznawały się, że spółkowały z szatanem, za co były uważane za czarownice i palone na stosach.

Odwołaj się do malarstwa Boscha – dlaczego ludzie i stworzenia mają takie kształty? Jaka to wizja? Czego dowodzi?
Warto również w tym miejscu odwołać się do późniejszych dzieł mówiących o epoce. Najwybitniejszym filmem epoki kina niemego były Męczeństwa Joanny d’Arc, (w filmie tym główną rolę męską zagrał Antonin Artaud – jeśli interesujesz się teatrem, powiedz coś o nim. Do postaci szaleńców pasuje jak ulał), w którym bohaterka balansuje między szaleństwem a proroctwem, które także ukazane jest jako anormalne.

Możesz też à propos Kościoła i opętania wspomnieć o opowiadaniu Jaroslawa Iwaszkiewicza, Matka Joanna od Aniołów (a także o jego filmowej realizacji dokonanej przez Jerzego Zawieyskiego), gdzie główne postacie zostają opętane przez demonów.

Postacie Szekspirowskie

Szekspir także przedstawia w swych sztukach całą plejadę szaleńców. Oczywiście, najważniejszym z nich jest Hamlet. To postać niewątpliwie naznaczona melancholią, lecz jej szaleństwo jest na pokaz. Zachowuje się dziwnie, by zdemaskować zdradę i dokonane przez stryja morderstwo. Jego szaleństwo najgwałtowniej pokazuje się w rozmowach z Ofelią, w której jest zakochany, ale jednocześnie jest gwałtowny i okrutny. W rozmowach z Poloniuszem, Rosencranzem i Guildensternem jest pełen sarkazmu, ironii i drwin, co również interpretowane jest jako szaleństwo. Zauważ jednak, że Hamlet nie jest postacią zrównoważoną. Jego udawane szaleństwo zaczyna się mieszać z rzeczywistym. Hamlet cierpi na niemożność podjęcia decyzji, na melancholię i nostalgię.

Za szalonych można też uznać bohaterów Makbeta – Makbeta i jego żonę. Makbet opętany jest żądzą władzy, za wszelką cenę dąży do jej utrzymania, nawet kosztem innych ludzi, by w przeczuciu klęski porównać życie do „powieści idioty, głośnej, wrzaskliwej i nic nie znaczącej”. Lady Makbet, pozornie silna i pewna siebie, traci zmysły nękana wyrzutami sumienia po zabójstwie Duncana. Widzi krew na swych rękach, która przypomina jej o popełnionych zbrodniach. Popełnia samobójstwo.

Wróć jeszcze na chwilę do Hamleta i przyjrzyj się postaci Ofelii. Jej szaleństwo spowodowane jest smutkiem po śmierci ojca, ale przede wszystkim rozczarowaniami z powodu nieszczęśliwej miłości do Hamleta. Ofelia – obłąkana, młoda kobieta, histeryczka, rozczarowana miłością – doznaje załamania nerwowego i popełnia samobójstwo.

Przypomnij sobie postać Małgorzaty z Fausta i Małgorzatę z Mistrza i Małgorzaty, która opętana szaleńczą miłością do Mistrza oddaje się na usługi Szatana.

Romantyczni szaleńcy

W epoce romantyzmu aż roi się od postaci szaleńców, opętanych przez duchy, rozdartych między miłością a obowiązkiem, bądź pragnieniem czynu i niemocą działania (Kordian). Tu również bardzo wyraźnie pojawia się postać szalonego z miłości. Werter, bohater książki Goethego, jest opętany żądzą i miłością do Lotty. Ich miłość jednak nigdy się nie spełni. Wina leży przede wszystkim w charakterze bohatera, nadwrażliwego i wewnętrznie skomplikowanego. Jego nadmierna uczuciowość i skłonność do refleksji zmieniają uczucie w pasmo cierpień i miotań, a w rezultacie prowadzą do samobójstwa. Przy okazji wspomnij też o Gustawie z IV części Dziadów. Przy epoce romantyzmu warto zastanowić się także nad postacią artysty szaleńca, bo z nią będziemy mieli często do czynienia.

Przypomnij sobie choćby Wielką Improwizację Konrada z Dziadów i walkę o jego duszę. Całą gamę szaleńców pokazuje też Krasiński w Nie-Boskiej komedii. Żona wariuje, gdy Henryk opuszcza dom (nota bene w obłąkańczym pościgu Dziewicy). Oszalała Maria twierdzi, że jest poetką i że poetą będzie jej syn. Ostatni raz z mężem spotyka się w domu wariatów, gdzie doznaje profertycznej wizji, jakoby „Bóg oszalał”. A wizja pokrywa się z przedstawieniem rewolucji. Wróćmy jeszcze do Kordiana. Podczas pobytu w domu wariatów Kordian widzi dwóch szaleńców, którzy przypominają mitycznego Atlasa, dźwigającego na barkach świat i Chrystusa na krzyżu. Zastanów się i powiedz, co to znaczy. Szatan (Doktór) twierdzi, że czyny wszystkich wariatów są takie same i do niczego nie prowadzą.

Świat jako wizja szaleństwa

Taki świat jawi się czytelnikom we wszystkich właściwie opowiadaniach Edgara Allana Poego. Jego ulubionymi bohaterami są neurotycy zmorzeni chorobą, uzależnieni od alkoholu i narkotyków, mordercy, wariaci. Świat Opowieści… przypomina wizję człowieka chorego umysłowo, który nie panuje nad sobą.

Cały świat jest szalony także w Mistrzu i Małgorzacie Bułhakowa. Tu, w realiach radzieckich, szaleństwem może być wszystko, co choć w minimalnym stopniu narusza zasady realizmu dialektycznego. W domu wariatów znajduje się więc zarówno niepokorny pisarz (Mistrz), młody poeta (Iwan Bezdomny), administrator-łapówkarz, śniący o dolarach (Bosy), konferansjer, który boi się, że znowu urwą mu głowę (Żorż Bengalski). Ale to świat poza kliniką jest chory. Nie tylko żyje urojeniami, ale także wszyscy ludzie są do tego stopnia zastraszeni, że nie mogą funkcjonować. Tylko w domu wariatów można normalnie żyć i nie bać się szaleństwa.

Schizofrenia

Krótko opisz, co to za choroba, kiedy ją wykryto i czym się objawia. Powiedz, że cechuje się występowaniem dezintegracji osobowości co znaczy, że osobowość przestaje być spójna. W ten sposób człowiek może prowadzić dwa życia (lub więcej), z czego nie zdaje sobie sprawy. Przejawia się zmianami w zachowaniu chorego, które odbierane jest jako niezrozumiałe, agresywne, dziwaczne. Niektóre rodzaje schizofrenii opierają się na występowaniu urojeń, inne chaotycznego zachowania, rozdwojenia osobowości.
Najwybitniejszym przykładem są trzy studia obłędu wyreżyserowane przez Romana Polańskiego: Matnia, Wstręt i Dziecko Rosemary. Tu portrety psychologiczne postaci budowane są przez ukazanie ewolucji ich charakterów, powolnego popadania w obłęd.

Strategie zakończenia

Mozliwość 1.

Rozważania warto zakończyć krótkim podsumowaniem, że szaleństwo jest zjawiskiem występującym od zarania dziejów, jednak ludzie w różnych czasach i miejscach różnie na nie reagują. Czasem szaleństwo się wychwala i ceni jako wielkie natchnienie, oryginalność itd. Czasem potępia i brutalnie eliminuje. Krótko powiedz, jak jest teraz. Kogo uważa się za szaleńca? Czy ludzie uprawiający sporty ekstremalne są szaleńcami? Jakie są dopuszczalne granice wolności dla szaleńców?

Możliwość 2.

Zakończ wypowiedź, wskazując, że mimo rozwoju medycyny i zbliżenia zwykłych ludzi do problemów związanych z osobami chorymi psychicznie, poprzez programy telewizyjne, filmy, reportaże, artykuły, ludzie nadal się boją i czują nieufność do upośledzonych. Dlaczego tak się dzieje? Czy dlatego, że oni zaburzają ład i harmonię naszego świata odstając od niego i nie respektując reguł, które przestrzegane są przez wszystkich?

Pytania do dyskusji

Dlaczego sposób reakcji względem szaleńców się zmienia?

Proponowana odpowiedź
Dzieje się tak, gdyż nasze postrzeganie inności, odmienności i stosunek do niej, ewoluuje wraz ze sposobem pojmowania świata, oceniania, co jest dobre, a co złe. Dlatego np. epoki charakteryzujące się racjonalizmem starały się chorych oddzielać od reszty społeczeństwa, nie zakłócać harmonii, ewentualnie szukać sposobów leczenia. Inne epoki, np. romantyzm, uwielbiały szaleńców, których utożsamiano z kreatywnością, bogactwem duchowym, emocjonalnym stosunkiem do rzeczywistości.

Powiedz, z czym, zdaniem Michela Foucaulta, wiąże się początek ruchu na rzecz izolowania szaleńców?

Proponowana odpowiedź
Michel Foucault wiąże powstanie zakładów zamkniętych z utrwalaniem się burżuazyjnej etyki pracy. Wariaci i ubodzy (bo wszystkich zamykano) byli zbędnym elementem w doskonale dopasowanej układance państwowej. Duży wpływ miało też powstanie absolutyzmu, które zapoczątkowało „wielkie zamknięcie” obłąkanych i ubogich. Foucault nazywa ten proces „prześladowaniem na oślep” i dowodzi, że nie były to ośrodki terapeutyczne, lecz policyjne.

Ważne pojęcia

Szaleństwo

Choroba psychiczna.
Postępowanie człowieka wykraczające poza ogólnie przyjęte normy, nieliczące się z niebezpieczeństwem.
Postępowanie człowieka ogarniętego wielką namiętnością (np. miłością, zazdrością, nienawiścią), irracjonalne i destrukcyjne.

Szaleniec

wariat, furiat, narwaniec, człowiek niepanujący nad sobą i nieliczący się z okolicznościami.

Przydatne cytaty

Ludzie są tak nieodzownie szaleni, że nie być szalonym znaczyłoby być szalonym innym rodzajem szaleństwa.
(Platon)

Człowiek zupełnie nietknięty szałem nie wejdzie do świątyni muz.
(Platon)

Faktycznie tym, że zamkniesz drugiego u czubków, nie dowiedziesz swojego rozumu.
(Fiodor Dostojewski)

Kto żyje bez szaleństwa, mniej jest rozsądny niż mniema.
(Rochefoucauld)

Potrafimy zrozumieć rozpacz szaleńców, nie ich śmiech.
(Luis Buñuel)

Uchodzić za idiotę w opinii kretyna – to wyszukana przyjemność, bardzo ceniona przez smakoszów.
(Georges Courtaline)

Nie ma geniusza bez ziarna szaleństwa.
(Arystoteles)

Bibliografia

Hieronim Bosch – malarstwo
Charlotte Brontë, Dziwne losy Jane Eyre
Michaił Bułhakow, Mistrz i Małgorzata
Johann Wolfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera
Robert Graves, Mity greckie (mit o Heraklesie)
Jarosław Iwaszkiewicz, Matka Joanna od Aniołów
Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia
Adam Mickiewicz, Dziady
Edgar Allan Poe, Opowieści niesamowite
Juliusz Słowacki, Kordian
Sofokles, Król Edyp
William Szekspir, Hamlet, Makbet