Konszachty z nieczystymi siłami. Przedstaw najciekawsze realizacje tego tematu w wybranych tekstach kultury.

Komentarz

Temat jest szeroki, a to oznacza, że można go zrealizować na wiele różnych sposobów. Siły nieczyste pojawiają się w każdej kulturze, w dziełach każdej epoki – przecież ścieranie się dobra i zła jest jednym z podstawowych motywów występujących w kulturze. To oznacza, że przygotowując prezentację, nie musisz się ograniczać wyłącznie do wyobrażeń chrześcijańskich; możesz np. porównać różne mitologie, jeśli to Cię akurat interesuje. Polecenie wymaga jedynie, by przedstawić najciekawsze realizacje tematu. Cóż to jednak znaczy najciekawsze? Jakie kryterium zastosujesz?

W twojej pracy powinno się znaleźć wyjaśnienie wyboru takich, a nie innych przykładów. Poza tym masz swobodę: możesz analizować literaturę, film, sztuki plastyczne, nawet współczesną muzykę heavymetalową. I jeszcze jedno: zwróć uwagę, że w poleceniu nie chodzi o sam obraz sił nieczystych (demonów, szatana itp.) – ważne są owe konszachty (czyli inaczej knowania, spiski, zmowy, pakty…).

 

Inne możliwe sformułowania tematu

  • (Zagadnienie konszachtów z siłami nieczystymi jest bardzo szerokie. Inne wersje tematu wiążą się więc zazwyczaj z zawężeniem problematyki lub zakresu materiału.)
  • Ukaż ewolucję obrazu szatana w literaturze. Czego znakiem są zmiany w sposobie opisywania szatana? Omów na wybranych przykładach.
  • Siły zła w wybranych tekstach kultury. Przedstaw różne funkcje tego motywu.
  • Czary i czarownice w tekstach kultury różnych epok. Omów na wybranych przykładach.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

  • Konszachty z siłami nieczystymi jako motyw często występujący w tekstach kultury.
  • Najciekawsze przykłady: te, które w szczególny sposób utrwaliły się w kulturze i ludzkiej świadomości.

Kolejność prezentowanych argumentów (treści)

  • Biblia – dzieło kształtujące wyobrażenie o siłach nieczystych
  • powszechność motywu kuszenia Adama i Ewy
  • Hugo van der Goes, Grzech pierworodny (analiza obrazu)
  • Faust Goethego
  • pierwowzory bohatera dramatu Goethego
  • motyw zakładu Boga z szatanem (nawiązanie do Biblii)
  • powody i następstwa umowy Fausta z Mefistofelesem
  • zjawisko faustyzmu
  • popularność motywów faustycznych w literaturze
  • Motyw faustyczny w polskiej legendzie o panu Twardowskim
  • Mistrz i Małgorzata Bułhakowa
  • związki powie­ś­ci Bułhakowa z Faustem Goethego
  • inspiracje biblijne i folklorystyczne w kreacjach Wolanda i jego świty
  • czary i czarownice
  • niezwykłość obrazu szatana (analiza motta)

Wnioski

  • Aktualność treści zawartych w przywołanych przykładach.
  • Analizowane dzieła jako źródło inspiracji dla współczesnych twórców.

 

Strategie wstępu

Możliwość 1.

Tradycyjnie – od ogółu do szczegółu
Zacznij od stwierdzenia, że walka dobra i zła jest istotą niemal wszystkich religii i mitologii.

Zło intryguje ludzi – stąd fascynacja jego przejawami widoczna w wielu tekstach kultury.
Motyw konszachtów człowieka z siłami nieczystymi jest różnie przedstawiany: realistycznie i symbolicznie, w sposób poważny i satyryczny…
Do najciekawszych ujęć tego motywu można zaliczyć…

Możliwość 2.

Od razu wchodzimy w problem

  • Wyjaśnij pojęcie „siły nieczyste”.
  • Zastanów się nad przyczynami konszachtów człowieka z siłami nieczystymi. Wskaż kilka najważniejszych: pragnienie wiedzy, władzy, bogactwa, siły…
  • Wymień utwory, które według Ciebie przedstawiają ten problem w najciekawszy sposób.
  • Zwróć uwagę: jeśli zawężasz problem (np. masz zamiar ograniczyć się do jednej epoki czy jednego rodzaju tekstów kultury), tu jest miejsce na to, by to zapowiedzieć i krótko wytłumaczyć.

Możliwość 3.

Zauważ, że konszachty z siłami nieczystymi to temat atrakcyjny, ale często pokazywany w sposób schematyczny

Zastanów się, jakie są przyczyny i przejawy tej schematyczności.
Jakie ujęcie problemu można uznać za ciekawsze? Wymień dzieła, które według Ciebie pokazują temat w najbardziej interesujący sposób.

 

Strategie rozwinięcia

Dlaczego właśnie te przykłady zostały przez ciebie uznane za najciekawsze?

Ciekawe, bo najbardziej podstawowe

  • Wyobrażenia chrześcijańskie: Biblia
    Szatan jako anioł zbuntowany przeciwko Bogu i strącony za swą pychę w piekielne otchłanie. Pismo Święte wspomina liczne wcielenia ducha zła, najważniejszym jest obraz szatana kłamcy i kusiciela (np. kuszenie Adama i Ewy). Zwróć uwagę, że w Starym Testamencie nie ma całkowitego zerwania kontaktów między Bogiem a szatanem (przykład: historia Hioba). Ważny fragment: Apokalipsa św. Jana.
  • Wyobrażenia ludowe: folklor
    Diabły z ludowych podań raczej nie przypominają ziejącego ogniem władcy piekieł! Namawiają do podpisywania cyrografów, ale grzesznikom dają szansę poprawy. Częś­ciej jednak wylewają mleko gospodyniom czy zwodzą wędrowców. Upostaciowane siły nieczyste w kulturze ludowej mają wiele cech ludzkich – diabły grają w karty czy przesiadują w karczmie, można ich oszukać itp. Miejscem ich zamieszkania częściej niż piekło bywają bagna, suche wierzby czy stare piece. To obraz raczej niepoważny, daleki od metafizycznej głębi. Przykłady: legenda o panu Twardowskim, odwołująca się d­o niej ballada Mickiewicza Pani Twardowska, podanie o Borucie.

Ciekawe, bo odległe od stereotypowych wyobrażeń

Siły nieczyste jako służące dobru: Mistrz i Małgorzata Bułhakowa
W tej niezwykłej powieści diabły są głównymi bohaterami, kształtują akcję. Kreując Wolanda i jego świtę, Bułhakow wymieszał elementy wywodzące się z Biblii i wyobrażeń ludowych. Obraz czyni jeszcze ciekawszym motto zaczerpnięte z Fausta Goethego: „Jam częścią tej siły, która wiecznie zła pragnąc, wiecznie czyni dobro”. Przedstawia ono szatana jako współpracownika, a nie przeciwnika Boga! Siły nieczyste komplikują życie tylko tych, którzy już ulegli złu. Ludziom dobrym – takim jak Mistrz i Małgorzata – pomagają. Małgorzata zawrze pakt z Wolandem, ale nie straci duszy. Szatan pomoże jej odzyskać ukochanego, a Mistrzowi – dzieło spalone w chwili słabości.
Cierpiący szatan: poezja modernistyczna (Baudelaire, Miciński)

Uwaga! Według wielu poetów końca XIX w. szatan jest bliższy ludziom niż Bóg. Strącony z niebios, odrzucony, niedoskonały – cierpi, tak samo jak podobny do niego człowiek.

Ciekawe, bo najbardziej sugestywne

Motyw konszachtów z siłami nieczystymi kojarzy się ze specyficzną atmosferą zagrożenia, tajemniczości, lęku. Niektóre z zabiegów budujących taką atmosferę w utworze dalekie są od oryginalności: noc, gasnące świece,

wrona gdzieniegdzie kracze
i puchają puchacze (Lilie Mickiewicza).

Tym ciekawsze są dzieła, które potrafią wywołać silne emocje odbiorcy za pomocą prostych środków.

  • Dziecko Rosemary w reż. Romana Polańskiego
    Tytułowa Rosemary czuje się osaczona, przerażona. Czy dziecko, którego się spodziewa, jest dzieckiem szatana? A może to wszystko wytwór wyobraźni nadwrażliwej kobiety w ciąży? Trudno może w tym przypadku mówić o świadomych konszachtach z siłą nieczystą, ale film robi wielkie wrażenie na widzu.

Ciekawe, bo paraboliczne

  • Arthur Miller, Czarownice z Salem
    Sztuka mówi o wydarzeniach, które miały miejsce zimą 1692 roku w Salem, małej wsi w Nowej Anglii. Wówczas miała miejsce największa epidemia czarów w historii Ameryki – w wyniku bezpodstawnych oskarżeń powieszono dziewiętnaście kobiet, a wiele osób aresztowano i torturowano w śledztwie. Sztuka Millera, która powstała w 1953 r., każe powiązać te wydarzenia z tropieniem „czarownic politycznych” przez komisję McCarthy’ego. Można w niej zobaczyć także uniwersalną przypowieść o ludzkim strachu, ale też gwałtownych namiętnościach.
  • Jarosław Iwaszkiewicz, Matka Joanna od Aniołów
    W swym opowiadaniu pisarz odwołuje się do wydarzeń mających miejsce we francuskim Loudun w latach 1632 – 1634. Młody, zdolny proboszcz Grandier oczarował kobiety, także zakonnice w klasztorze urszulanek. Przełożona klasztoru – Matka Joanna od Aniołów – widzi w nim zagrożenie i postanawia się zemścić. Udaje opętaną przez diabła za sprawą młodego księdza, zachęca do tej mistyfikacji także inne mniszki. Sprawa kończy się procesem i skazaniem duchownego na śmierć. Iwaszkiewicz przenosi te wydarzenia do małego klasztoru na kresach Rzeczypospolitej, a opowieść o opętaniu duszy prowadzi do wniosku, że zło jest częścią ludzkiej natury.

Ciekawe, bo najbliższe współczesności

  • Adwokat diabła w reż. Hackworda
    Upostaciowane zło zamiast rogów i kopyt ma tu garnitur i piękny gabinet. Realia są współczesne: główny bohater, młody adwokat z Florydy, jest kuszony wizją świetnej posady, kariery, pieniędzy. Szef kancelarii, tajemniczy multimilioner, oferuje mu wspaniałe warunki. Tyle że już pierwsza sprawa, jaką bohater dostaje, zakłóca spokój jego sumienia… Ten thriller z udziałem sił nadprzyrodzonych przypomina istotną kwestię wyborów, za które zawsze się płaci.

Ciekawe, bo najbliższe moim zainteresowaniom

To bardzo istotne kryterium! Omawiając konszachty z siłami nieczystymi, możesz wykorzystać znajomość nawet gier komputerowych (np. Diablo) czy muzyki heavymetalowej. Kopalnią dobrych przykładów będą horrory czy fantastyka. W tych gatunkach – szczególnie dziś popularnych! – konszachty z siłami nieczystymi są jednym z częściej spotykanych motywów. Nie musisz więc ograniczać się do lektur szkolnych (a nawet byłoby to niewskazane, jeśli praca ma być twórcza).

Uwaga! Także w tym rodzaju literatury są dzieła lepsze i gorsze – w swojej prezentacji wykorzystaj te, które uważasz za najciekawsze!

Fenomen Harry’ego Pottera
Cykl powieści Joanne Rowling okazał się ogromnym sukcesem wydawniczym, bo łączy elementy współczesne z magią, kojarzoną raczej z tradycyjnymi baśniami dla dzieci. W opowieściach o Potterze pojawiają się siły zła, choć pisarka nie odwołuje się bezpośrednio do wyobrażeń biblijnych.

 

Strategie zakończenia

  • Zastanów się, czy coś – poza tematem – łączy przywołane przez Ciebie przykłady. Może gatunek, epoka? Może należą do jednego typu tekstów kultury? Wyciągnij wnioski.
  • Podkreśl subiektywność dokonanego wyboru przykładów (każdy wskazałby swoje własne najciekawsze realizacje).
  • Zastanów się, jakie treści uniwersalne można znaleźć w analizowanych dziełach.

Uwaga! Motywy, które często pojawiają się w ludowych opowieściach:

  • umowa zawierana z diabłem, podpisanie cyrografu (cena to najczęściej ludzka dusza)
  • modlitwa ocalająca przed złymi czarami czy porwaniem przez diabła
  • czarownica latająca na miotle

 

Pojęcia do zapamiętania

Egzorcyzmy – w kościele katolickim: obrzęd wypędzania diabła. Egzorcyzmy odprawia np. ksiądz Piotr w III cz. Dziadów Mickiewicza.

Sabat czarownic – nocne spot­kanie czarownic i demonów, któremu przewodniczył diabeł pod postacią kozła; sabaty odbywały się na gołych szczytach gór (por. Łysa Góra), zazwyczaj raz na kwartał. Noc Walpurgii – sabat odbywający się w nocy z 30 kwietnia na 1 maja; motyw wywodzi się z tradycji niemieckiej i pojawia się np. w Fauś­cie Goethego i Czarodziejskiej górze ­Manna.

Okultyzm – wiara w tkwiące w ludziach i przyrodzie nadprzyrodzone siły, o których wiedza jest dostępna tylko wybranym; łączy się z przeświadczeniem o skutecznoś­ci zabiegów magicznych; ogół praktyk magicznych.

Średniowieczne moralitety – te formy dramatyczne przedstawiały walkę o duszę człowieka pomiędzy upostaciowanymi siłami dobra i zła. Pojawia się w nich specyficzny obraz diabła przedstawianego najczęściej jako czarny stwór z kopytami, rogami i długim ogonem. Por. malarstwo średniowieczne (np. Sąd Ostateczny ­Memlinga).

Czarownice – wiedźmy, kobiety, które zaprzedały się siłom nieczystym. Jako pomocnice diabła za pomocą praktyk magicznych oddziaływały na otoczenie (najczęściej niekorzystnie). Według wierzeń miały one rzucać uroki, uczestniczyć w sabatach (na które leciały najczęściej na miotłach). Wiara w czarownice do XVIII w. była przyczyną masowych procesów i prześladowań – osoby podejrzane o magię karano śmiercią.

Muzyka heavymetalowa – radykalna forma ekspresji młodych ludzi, połączenie ekstremalnie mocnej i szybkiej muzyki z niekiedy wręcz szokującym przekazem: satanistyczną ideologią, elementami czarnej magii, nawoływaniem do powrotu do pogaństwa itp. W tekstach piosenek (wykonywanych po angielsku) i na okładkach płyt tych grup pojawiają się na przykład odwrócone krzyże, magiczne symbole, rozszarpane zwłoki. Prekursorem tej estetyki był katowicki zespół Kat. Dobrymi przykładami mogą też być death – i blackmetalowe formacje, takie jak Vader czy Behemoth.

Niektóre z nazw diabła

  • Belzebub – jeden z głównych złych duchów (wg Raju utraconego Miltona władca piekieł zaraz po Szatanie)
  • Boruta – uważany za „najbardziej polskiego z diabłów” – wyobrażano go sobie często jako hulakę, w kontuszu, z karabelą u boku; ponoć strzeże skarbów łęczyckiego zamku. Przez niektórych utożsamiany z…
  • …Rokitą – bohaterem ludowych podań i legend, złoś­liwym duchem błotnym czy też leśnym.
  • Lucyfer – imię upadłego anioła, według apokryfów i wierzeń ludowych walczył ze św. Michałem na gwiazdozbiorze Wielkiej Niedźwiedzicy. W Boskiej komedii Dantego władca piekieł.
  • Mefistofeles – „duch przeczenia”, demon-kusiciel, z którym Bóg rozmawia, a nawet zawiera układy (zob. Faust Goethego); nie identyfikuje się go z Lucyferem.
  • Smętek – określenie diabła z folkloru kaszubskiego (zob. Wiatr od morza Żeromskiego).

 

Pytania do dyskusji

Dlaczego obraz sił nieczystych w wyobrażeniach ludowych jest często niepoważny, satyryczny?

Proponowana odpowiedź
To, z czego się śmiejemy, mniej nas przeraża. Ujęcie serio zwiększałoby lęk przed siłami nieczystymi (czy w ogóle niezrozumiałymi siłami rządzącymi światem). Ludowy diabeł jest śmieszny i równie często głupi – człowiek może go okpić, więc nie musi czuć się od niego całkowicie zależny.

Fascynacji siłami nieczystymi ulegają współcześnie szczególnie ludzie młodzi. Dlaczego?

Proponowana odpowiedź
To jeden z przejawów odrzucenia otaczającego ich świata. Zwrot ku złu jest odpowiedzią na pustkę duchową i kryzys wartości, które młodzi ludzie przeżywają szczególnie mocno. Kształt rzeczywistości, zagubienie w niej prowadzi do prostego wniosku, że dobro jest słabe, bezsilne, a w świecie dominuje zło. Stąd np. fascynacja satanizmem.

Dlatego o konszachty z siłami nieczystymi oskarżano tak często kobiety?

Proponowana odpowiedź
Kobietę postrzegano jako słabą i grzeszną – to następstwo grzechu pramatki Ewy. Były też inne przyczyny. Silniejszy związek kobiety z naturą wiązał ją jednocześnie ze zjawiskami negatywnymi: złem i śmiercią. Często podejrzewano ją wprost o diabelskie pochodzenie (według niektórych kobiety wywodzą się od Lilith – władczyni żeńskich demonów). Związkami z szatanem tłumaczono ogromną władzę kobiety nad mężczyzną. W oskarżaniu kobiet o konszachty z siłami nieczystymi można więc zobaczyć wyraz męskiego lęku przed niezrozumiałą – i postrzeganą jako zagrożenie – kobiecością, a także erotyzmem (por. motyw Chimery, wizerunek femme fatale).

Bibliografia

  • Charles Baudelaire, Litania do Szatana, Modlitwa do Szatana
  • Biblia
  • Michaił Bułhakow, Mistrz i Małgorzata
  • Jan Drda, Igraszki z diabłem
  • Johann Wolfgang Goethe, Faust
  • Jarosław Iwaszkiewicz, Matka Joanna od Aniołów
  • Józef Ignacy Kraszewski, Pan Twardowski
  • Adam Mickiewicz, III cz. Dziadów, Pani Twardowska
  • Arthur Miller, Czarownice z Salem
  • Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Szatan
  • Stanisław Przybyszewski, Dzieci Szatana
  • Juliusz Słowacki, Kordian