Dramaty Szekspira jako źródło inspiracji dla literatury i filmu. Omów na wybranych przykładach.

Motto I
Szekspirze! Gwiazdo ludów! mistrzu ponad mistrze!
Twórczości twojej źródła muszą być najczystsze,
Bo początek swój biorą tam, skąd życie tryska (…)
Czyś Ty jest synem Anglii? Nie, tyś jest dzieckiem świata!
Geniusz twój poza metę plemienną wylata,
Rodowe samolubstwo myśli twych nie łudzi
I nie ziomków nam swoich malujesz, lecz ludzi. Nie inaczej Bóg to czyni.
(Wiktor Gomulicki, Szekspir)

Motto II
Szekspirze! Duchu! Zbudowałeś górę
Większą od góry, którą Bóg postawił.
Boś ty ślepemu o przepaści prawił,
Z nieskończonością zbliżyłeś twór ziemi.
Wolałbym ciemną mieć na oczach chmurę
I patrzeć na świat oczyma twojemi.
(Juliusz Słowacki, Kordian)

Strategie wstępu

Fenomen dramatów Szekspira, czyli co wprowadziły do sztuki dramaty Szekspira.

  • Zerwanie z antyczną jednością miejsca, czasu i akcji. Przykład: Makbet. Akcja toczy się w obozie pod Forres, w dzikiej okolicy – na pustkowiu (wśród czarownic), w pałacu w Forres, w lesie Birnam, na Dunzynańskim Wzgórzu w zamku.
  • Sceny zbiorowe. Brak ograniczenia liczby aktorów. Przykład: scena, w której nadciągają angielskie wojska z Makdufem na czele pod las Birnam, aby się zemścić na Makbecie.
  • Bohater dynamiczny. Przykład: Makbet – patriota, wódz armii królewskiej, początkowo posłuszny swemu władcy, na skutek ambicji żony zmienia się, wybiera drogę wiodącą ku zaszczytom przez zbrodnię i zdradę.
  • Synkretyzm rodzajowy i gatunkowy. Przykład: dialog lady Makbet i jej męża typowy dla dramatu, wypowiedź Rosse (dotyczy opisu niesamowicie wyglądającego nieba, symbolizującego „złość ludzką”) ma epicki charakter, list Makbeta do żony kontrastuje z refleksjami lady Makbet, które gatunkowo przypominają modlitwę do złych duchów.
  • Bohaterowie sami decydują o wyborze swego tragicznego losu. Ambicja Makbeta, podsycana przez jego żonę, dyktuje mu okrutny czyn, którego nie musiał popełniać.
  • Brak ciągłości akcji. Występuje kilka punktów kulminacyjnych. Przykłady: monolog Makbeta poprzedzający zabójstwo Dunkana, scena śmierci Makbeta.
  • Przyroda stwarza nastrój, wpływa na psychikę bohaterów, „zapowiada” wydarzenia. Przykład: rozpoczynająca akt pierwszy scena (przepowiedni czarownic) rozgrywa się wśród grzmotów i błyskawic, co zapowiada gwałtowne i burzliwe wydarzenia.
  • Akty dzielą się na sceny, dialogi, monologi. Przykład: dialog czarownic, monolog lady Makbet po otrzymaniu od męża listu, z którego dowiaduje się o przepowiedni czarownic.

 

Strategie rozwinięcia

Dlaczego szczególnie romantycy fascynowali się Szekspirem?

Rozumieli, jak wiele można wyrazić przez formę „nowoczesnego dramatu”.
Przykład:

  • Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia (dramat poety, dramat jego rodziny, dramat rewolucji).

Fascynowały ich sceny zbiorowe.
Przykład:

  • scena z Kordiana Juliusza Słowackiego, w której lud warszawski ogląda koronację cara.

Motywy fantastyczne i metafizyczne (wspaniały świat wyobraźni Szekspira) inspirowały romantyków.
Przykłady:

  • Juliusz Słowacki, Balladyna (sceneria przypomina niekiedy Sen nocy letniej);
  • Adam Mickiewicz, Dziady cz. II, Romantyczność – obydwa utwory romantyczne mają motta, którymi są fragmenty utworów Szekspira.

Interesowała ich przyroda jako tło przeżyć bohaterów romantycznych.
Przykłady:

  • Adam Mickiewicz Pan Tadeusz – Telimena w leśnej świątyni dumania.
  • „Łagodne oko błękitu” to dla Norwida pretekst do przypomnienia historii Romea i Julii, rekonstrukcji minionych wydarzeń i stworzenia sentencji określającej dramat ludzkiego losu (W Weronie).

Szekspir inspirował romantyków synkretyzmem rodzajowym i gatunkowym.
Przykłady:

  • Dziady Adama Mickiewicza, a zwłaszcza IV część dramatu, zawierają fragmenty epickie (opis wesela ukochanej bohatera), także liryczne (monolog –„Kobieto, puchu marny”). W II cz. Dziadów znajdziemy sentencje („kto nie był ni razu człowiekiem”), fragmenty balladowe i niemal operowe („Ciemno wszędzie”).
  • Początkowa, szopkowo-kabaretowa scena Kordiana Juliusza Słowackiego klimatem i budową przypomina spotkanie Makbeta z wiedźmami w utworze Szekspira.

Tak jak Szekspir uwydatnili romantycy rolę bohatera, to on scala utwór.
Przykład:

  • Gustaw-Konrad – bohater różnych części Dziadów Adama Mickiewicza.

Romantycy potraktowali, podobnie jak Szekspir, dramat jako syntezę sztuk (słowa, muzyki, obrazu, ruchu scenicznego).
Przykład:

  • Adam Mickiewicz Dziady cz. III – Bal u Senatora.

Inspirowani Szekspirem romantycy odkryli i wyeksponowali prawdę o duszy ludzkiej, jej tajemnice, mroczne i piękne strony, marzenia człowieka o władzy, pychę, nienawiść, zazdrość, zemstę, rozterki moralne, ale i miłość.
Przykłady:

  • Dziady cz. III Adama Mickiewicza – postawy Konrada i Księdza Piotra.
  • Balladyna – tytułowa bohaterka dramatu Juliusza Słowackiego przypomina lady Makbet Szekspira.

Podobnie jak Szekspir zadawali pytania o sens, cel, sposób życia.
Przykład:

  • Kordian – bohater dramatu Juliusza Słowackiego.

Poznali niezapomnianych bohaterów (Hamlet, król Lir, Otello, Romeo i Julia) i stworzyli postacie wielkich romantycznych indywidualistów, np.:

  • Słowacki – Kordiana,
  • Mickiewicz – Konrada Wallenroda.

Francuski realista Balzak napisał w tym czasie powieść Ojciec Goriot. Jej tytułowy bohater przypomina króla Lira.

Zrozumieli, że Szekspir wyprzedza swój czas, wytycza im drogę i miejsce i „dopisali następny rozdział” w historii teatru, kontynuowali osiągnięcia Szekspira, wzbogacali jego pomysły, wykorzystywali doświadczenia.
Przykłady i podobieństwa:

  • Kordian czyta Króla Lira;
  • Hamlet rozmyśla o samobójstwie,
  • bohaterowie dramatów polskich romantyków (Mickiewicza – Gustaw i Słowackiego – Kordian) próbowali popełnić samobójstwo.

Późniejsza „moda na Szekspira” i zainteresowanie jego twórczością widoczna jest w Młodej Polsce.

Wyspiański sam był naturą renesansową, stąd fascynacja Szekspirem – geniuszem angielskiego późnego renesansu (Studium o Hamlecie – „Widziałem ją – za kulis stojący osłoną,/ tuż – jak ze stopni górnych szła – Makbeta żoną…”). Do Szekspira nawiązywał także Stefan Żeromski w Dziejach grzechu. Zainteresowanie poetów dwudziestolecia międzywojennego – Juliana Tuwima, Antoniego Słonimskiego, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego – uzasadnione było wyjątkową oryginalnością twórcy z przełomu XVI i XVII wieku, metafizyką jego twórczości i rozbudowanym psychologizmem kreowanych postaci, a także łączeniem elementów groteski i tragizmu. XX-wieczni kontynuatorzy Szekspira eksperymentowali jeszcze bardziej (Teatrzyk „Zielona Gęś” Gałczyńskiego).

Elementy, ze względu na które nawiązują do Szekspira współcześni twórcy różnych tekstów kultury, to: synteza sztuk, uniwersalność tematów i wyrazistość typów bohaterów.

  • Literatura. Przykład: Zbigniew Herbert (tom Pan Cogito – szukanie prawdy o człowieku, pytania egzystencjalne), Małgorzata Musierowicz Kłamczucha (szkolna inscenizacja Hamleta Szekspira pozwala młodym bohaterom powieści zrozumieć siebie samych), Ewa Nowacka Miłość psiakrew (historia miłości Daniela i Wioli – współczesnej Julii – relacjonowana przez italianistę, który jednocześnie zajęty jest pisaniem do popularnego pisma eseju o parze włoskich kochanków).
  • Filmy o Szekspirze. Przykład: Zakochany Szekspir w reż. Johna Maddena.
  • Filmy inspirowane twórczością Szekspira. Przykład: Tron we krwi w reż. Akiry Kurosawy.
  • Ekranizacje utworów Szekspira. Przykład: Henryk V w reż. Kennetha Branagha.
  • Liczne i różnorodne inscenizacje dramatów Szekspira. Przykłady: Wieczór Trzech Króli lub co chcecie w reż. Macieja Englerta, Teatr Współczesny w Warszawie, 1982; Hamlet w reż. Andrzeja Domalika, Teatr Dramatyczny w Warszawie, 1992; Król Lir w reż. Macieja Prusa, Teatr Narodowy w Warszawie, 1998.

Elementy najbardziej inspirujące i kreatywne w twórczości Szekspira:

  • szukanie definicji człowieka (Król Lir, Hamlet),
  • koncepcja świata jako teatru (Makbet),
  • koncepcja teatru w teatrze i synteza sztuk (Hamlet),
  • szczególne podejście „skompromitować człowieka, aby go obronić”.

 

Strategia zakończenia

Szekspiryzm istnieje – świadczą o tym nawiązania w różnych utworach (w poezji, dramatach, filmach). Spotykamy np. bohaterów motywowanych do działania silnym uczuciem, jak miało to miejsce u Szekspira. Powtarzane są, obok realistycznych, wątki fantastyczne (scena z czarownicami z Makbeta). Szekspiryzmu dowodzi złamania w teatrze typowych dla dramatu antycznego reguł (pierwszy porzucił je ­Szekspir).

 

Pytania do dyskusji

Wyjaśnij i uzasadnij wybór tematu prezentacji maturalnej.

Proponowana odpowiedź
Wybór tej prezentacji pozwala na pogłębienie znajomości twórczości Szekspira i różnych tekstów kultury, które dzięki niemu powstały. Obecność elementów związanych z Szekspirem, zarówno w życiu, jak i w sztuce, jest tak powszechna, że trzeba docenić inspirującą rolę tego twórcy. Nie mieści się on w żadnych ramach czasowych, w żadnych konwencjach i schematach, bo jest po prostu sobą, niepowtarzalny i wciąż aktualny. Dlatego nie jest banałem twierdzenie, że temat powyższej prezentacji jest wynikiem żywych zainteresowań tym, czego dokonać może jeden niezwykły człowiek.

Który utwór inspirowany dramatami Szekspira uważasz za szczególnie interesujący i dlaczego?

Proponowana odpowiedź
Znany na świecie, polski szekspirolog – Jan Kott powiedział, że „Najbardziej wstrząsającą cechą tragedii Szekspira jest ich nadhistoryzm. Szekspira nie trzeba ani aktualizować, ani uwspółcześniać, historia go ciągle na nowo wypełnia i w nim się odnajduje”. Wydaje się, że takim wypełnieniem artystycznych tworów wyobraźni XVI-wiecznego stratfordczyka są współczesne ekranizacje jego dramatów. Przynoszą one wrażenia zapisane w tekście, a trudne do odtworzenia w konwencjonalnej formie spektaklu teatralnego. Synteza sztuk to ważna cecha dramatów Szekspira. Możliwość operowania nie tylko słowem, ale i obrazem, muzyką, ruchem scenicznym, możliwość zbliżeń twarzy aktorów, szybka zmiana planów – to wszystko zapewnia kino – wynalazek ostatnich stu lat. Dlatego warto zwrócić uwagę na ciekawą ekranizację, w której zachowany został tekst Szekspira, ale gdzie zastosowano także współczesny język filmowy. Tego zadania dokonał australijski reżyser Baz Luhrmann, zaś w roli Romea wystąpił Leonardo DiCaprio, grając swoją rolę niekonwencjonalnie i tworząc zupełnie nową postać. Reżyser we wspomnianej ekranizacji zastosował tzw. twardy montaż, polegający na ciągle zmieniających się obrazach. Wykorzystał też technikę komputerową. Połączył tradycje kultury wysokiej, także religijnej, z kulturą masową. Romeo i Julia Luhrmanna obejmuje kilka gatunków: film policyjny, melodramat, operę, thriller, musical. W tej mieszaninie konwencji oryginalny tekst Szekspira brzmi bardzo prawdziwie i poetycko. Reżyser odwołuje się wielokrotnie do symboliki wody, którą rozumieć można jako oczyszczenie. Podkreśla w ten sposób, że miłość dwojga kochanków ma szansę uratować współczesny zepsuty świat. Poza wspaniałą rozrywką filmową, a także muzyczną (muzyka alternatywna!) ekranizacja Luhrmanna przynosi ważną, choć dyskusyjną refleksję, że we współczesnym świecie często bardziej realna i znacząca od miłości jest śmierć. Dlatego ten film, inspirowany dramatem Szekspira, robi duże wrażenie i pozostaje na długo w pamięci wielu widzów.

XIX-wieczny krytyk amerykański Wingate wyraził następującą opinię o Helenie Modrzejewskiej – wielkiej polskiej aktorce, odbywającej tournée po kontynencie amerykańskim: „…wraz z nazwiskiem Modjeskiej musimy zamknąć wielkie kreacje lady Macbeth, dopóki nie zjawi się nowa gwiazda na nieboskłonie teatralnym…”. Czy, Twoim zdaniem, można dziś zauważyć taką gwiazdę teatralną lub filmową? Jeśli tak, to którego współczesnego aktora (aktorkę) uważasz za najbardziej szekspirowskiego? Uzasadnij swój sąd.

Proponowana odpowiedź
Inscenizacji i ekranizacji dramatów Szekspira jest wiele i są one niezwykle różnorodne. Wykonawcy ról znanych bohaterów stosują różne techniki aktorskie, wykorzystują doświadczenia poprzedników i zgodnie ze słowami Błazna z Wieczoru Trzech Króli Szekspira: „Lecz nic się nie zmienia, komedia skończona,/ A co dzień powtarza się gra…” wciąż grają doskonale wspaniałe role. Nie można ich chyba grać inaczej, bo bohaterowie tych dramatów są naprawdę interesujący. Wydaje się jednak, że obecnie w Polsce nie ma aktora, którego, jak niegdyś Modrzejewską, prasa określiłaby jako twórcę wielkich kreacji postaci Szekspirowskich. Inaczej należy ocenić sytuację współczesnego kina światowego. Przegląd ekranizacji ostatnich kilkunastu lat pozwala nazwać Kennetha Branagha reżyserem i aktorem szekspirowskim. Należy on do Royal Shakespeare Company i ma w swoim dorobku artystycznym wiele ważnych ról Szekspirowskich bohaterów. Reżyserował też kilka filmów opartych na tekście wielkiego dramaturga. Największym sukcesem (reżyserskim i aktorskim) było przeniesienie na ekran niemal w całości Hamleta Szekspira. Do tego trwającego ponad cztery godziny filmu Kenneth Branagh zaprosił wiele hollywoodzkich gwiazd, w których towarzystwie sam zagrał główną rolę. Warto przypomnieć, że oprócz niego wystąpili: Julie Christie, Gerard Depardieu, Derek Jacobi. Zarówno filmy Branagha jego reżyseria i role przez niego zagrane nagradzane były niejednokrotnie. Wystarczy przypomnieć, że Henryk V przyniósł mu Felixa dla najlepszego młodego filmu europejskiego w 1990 roku. Oscara za kostiumy i nominację do Oscara za najlepszy film. Przyznano mu też Nagrodę Brytyjskiej Akademii Filmowej za najlepszą reżyserię w 1989 roku. W związku z tym można uznać Kennetha Branagha za aktora i reżysera szekspirowskiego.

 

Bibliografia

• Wybrane dzieła Szekspira
• Wiktor Gomulicki, Gdzie piękno?, Pieśń o Gdańsku
• Adam Mickiewicz, Romantyczność, Dziady cz. II
• Juliusz Słowacki, Balladyna, Kordian, Beniowski
• Cyprian Kamil Norwid, W Weronie, Pięć zarysów
• Kornel Ujejski, Podróż przerwana, Do młodego poety Adama P[lajgerta]
• Stanisław Wyspiański, Studium o Hamlecie
• Stefan Żeromski, Dzieje grzechu
• Julian Tuwim, Kwiaty polskie
• Antoni Słonimski, Exegi monumentum, Prawdziwa Dania
• Konstanty Ildefons Gałczyński, Teatrzyk „Zielona Gęś”
• Halina Poświatowska, *** (Jestem Julią)
• Zbigniew Herbert, Tren Fortynbrasa
• Stanisław Barańczak, Biografioły