Inspiracja zagadnieniami literackimi w sztuce – omów wybrane przykłady.

Komentarz

Ten temat przede wszystkim jest dla zainteresowanych historią sztuki. Możesz tu się wykazać nie tylko znajomością literatury, ale także wiedzą o malarstwie i rzeźbie. Twoim zadaniem jest wskazać te dzieła sztuki, które nawiązują do tekstów literackich, są do nich ilustracjami bądź zostały utworzone w wyniku inspiracji nimi.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Omówienie problemu
Literatura, malarstwo i rzeźba przenikają się. Artystów plastyków od zawsze inspirowały dzieła literackie – od Biblii i mitologii greckiej aż po takie dzieła, jak Boska komedia Dantego czy Hamlet Williama Szekspira. Nie sposób pokazać wszystkich dzieł sztuki inspirowanych literaturą – przez setki lat powstały ich tysiące!

Kolejność prezentowanych argumentów:

  • Biblia, najpierw Stary Testament, później Nowy Testament i życie Chrystusa.
  • Mitologia grecka.
  • Motyw deesis.
  • Twórczość prerafaelitów.
  • Dzieło sztuki jako ilustracja do dzieła literackiego.
  • Twórczość Brunona Schulza.

Wnioski

  • Literatura ma wielki wpływ na sztukę. Zwłaszcza Biblia i mitologia grecka.
  • Dialog między sztukami odbywa się w obie strony – literatura inspiruje malarstwo i rzeźbę, a malarstwo i rzeźba – literaturę.
  • Dzieła sztuki inspirowane literaturą tworzą wielowarstwowy tekst kultury.

 

Inne możliwe sformułowania tematu

  • Dialog z tradycją literacką w obrazach i rzeźbach. Analiza wybranych dzieł.
  • Korespondencja sztuk – zjawisko marginalne czy powszechne? Omów najważniejsze przyk­łady.

Strategie wstępu

Możesz nazwać dzieła sztuki tekstami kultury i powiedzieć, że cała sztuka świata jest tak naprawdę jedną wielką rozmową tekstów. Artyści, czytając lub oglądając różne teksty kultury, tworzą – w powiązaniu z nimi – własne teksty. Teoria intertekstualności mówi, że nie ma tekstu wolnego od wpływów – artysta zawsze w jakiś sposób naśladuje swoich poprzedników.

  • Zacznij od definicji pojęcia korespondencja sztuk – oznacza ono, że literatura, muzyka, rzeźba i malarstwo są dla siebie inspiracją, toczą ze sobą dialog. Malarstwo może uwieczniać niektóre sceny literackie, a literatura opisywać przedstawienia plastyczne.
  • Postaw tezę mówiącą o tym, że są takie dzieła literackie, do których należało się odwoływać – są one bowiem podstawowymi tekstami kultury.
    Takie teksty to oczywiście Biblia i mitologia grecka.
  • Wspomnij o tym, że w epokach dawnych – do oświecenia – malarskie odwołania do mitologii i Biblii były niezwykle popularne; nie mówiąc już o średniowieczu, gdzie artyści przedstawiali, właściwie wyłącznie, sceny biblijne. Nie zapomnij, rzecz jasna, o tym, że dialog z tradycją biblijną i antyczną trwa do dziś.
    Spróbuj podzielić na grupy dzieła sztuki nawiązujące do Biblii – zaznacz, że jest ich wyjątkowo dużo i że prezentujesz tylko niektóre z nich.
    Na przykład:

    • Stary Testament
      Ważne motywy: stworzenie świata, wybrane historie patriarchów i pierwszych ludzi.
    • Nowy Testament
      Ważne motywy: życie i śmierć Chrystusa – ostatnia wieczerza, ukrzyżowanie, zmartwychwstanie, przedstawienia apostołów, apokalipsa, ścięcie Jana Chrzciciela.
  • Następnie zaznacz, które mity greckie zostały według Ciebie najlepiej wykorzystane przez sztukę. Możesz wybrać na przykład: mit o Afrodycie, mit o arkadii, mit o Ikarze.
  • Wspomnij o średniowieczu i plastycznym motywie deesis, dodaj, że dialog z nim nawiązuje Bogurodzica.
  • Na koniec poświęć parę słów twórczości prerafaelitów – Johnowi Everettowi Millais oraz Dantemu Gabrielowi Rossettiemu. Ich dzieła (Ofelia i Beata Beatrix) programowo nawiązywały do wielkich dzieł literatury europejskiej (Hamleta Szekspira i Boskiej komedii Dantego).

 

Strategie rozwinięcia

Na początku poświęć parę słów Biblii.

Twoim zadaniem nie jest oczywiście definiowanie Pisma Świętego, wymienianie ksiąg, gatunków ani streszczanie poszczególnych historii. Zwróć uwagę na tradycję biblijną – czyli wykorzystanie Pisma Świętego przez kulturę europejską. Odwołania do Biblii pojawiają się zawsze i wszędzie, tak w literaturze, jak w sztukach plastycznych.

Biblia to podstawowe dzieło literatury europejskiej – księga święta, ale i literacka. Jej wpływ na sztukę jest ogromny – wymienić wszystkie dzieła nawiązujące do Biblii jest nie sposób. Musisz dlatego ograniczyć się do wyboru, pamiętaj jednak, żeby nie stworzyć nudnego katalogu dzieł – każdemu obrazowi poświęć kilka słów, zinterpretuj go, spróbuj porównać z literackim wzorem.

Zacznij od Starego Testamentu

Pierwszą historią biblijną jest opis stworzenia świata. Jego klasyczną, kanoniczną wersję odnajdziesz w Księdze Genesis. Wedle Pisma Świętego Bóg stworzył świat za pomocą słowa (greckie logos) – poza nim nie było nic – „ciemność unosiła się nad wodami”. Praca zajęła mu sześć dni, a jej owocem były: ziemia, niebo, zwierzęta, rośliny oraz człowiek. Wizja Boga tworzącego świat z niczego od wieków fascynowała malarzy i literatów.

Najciekawszymi przedstawieniami tego motywu są:

  • Stworzenie świata Williama Blake’a. Akwarela przedstawia Boga, ­otoczonego ognistą poświatą i kreślącego cyrklem sklepienie niebieskie. ­Blake ­nawiązuje do Księgi Genesis i Księgi Przysłów, gdzie Mądrość ­przemawia:
    Gdy niebo umacniał, z Nim byłam
    Gdy kreślił sklepienie niebieskie nad bezmiarem wód
    Co ciekawe, William Blake stworzył własną mitologię i postać z jego wizji nie jest, ściśle mówiąc, Panem Bogiem, ale istotą zrodzoną w wyobraźni malarza, której nadał imię Urizen. W koncepcji Blake’a Urizen stworzył świat. Ponieważ jednak świat jest zły, więc jego twórca również musiał być złym duchem. Stąd właśnie pochodzi, bijące z obrazu, wrażenie sennego koszmaru, w którym cyrkiel przypomina zygzak błyskawicy wśród ciemnej i burzliwej nocy. W płótnie Blake’a możemy odnaleźć wyraźne nawiązanie do centralnego motywu fresku umieszczonego na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie.
  • Stworzenie Adama Michała Anioła – fresk przedstawia naprawdę motywy z całej Biblii, jednakże głównym jego tematem jest stworzenie Adama inspirowane Księgą Genesis. Adam – pierwszy człowiek – leży na ziemi; z drugiej strony zbliża się do niego Bóg Ojciec, podtrzymywany przez anioły, osłonięty szerokim, majestatycznym płaszczem. Bóg dotyka palcem ręki Adama, budząc go tym samym do życia. Michał Anioł położył tu nacisk na dynamikę sceny – wszystko dzieje się wręcz na naszych oczach.
  • Do „boskiej ręki” z fresku Michała Anioła nawiązał także August Rodin w rzeźbie Dłoń Boga. Dzieło to, stworzone z białego marmuru, przedstawia potężną dłoń Pana trzymającą splecionych w miłosnym uścisku Adama i Ewę.
    Następnym punktem swej wypowiedzi możesz uczynić malarskie przedstawienia Ewangelii, połóż nacisk na żywot Jezusa Chrystusa.

Najsłynniejszymi dziełami są tu bez wątpienia:

  • Ostatnia Wieczerza Leonarda da Vinci – fresk umieszczony na ścianie refektarza klasztoru Santa Maria delle Grazie w Mediolanie. Przedstawia scenę z Ewangelii, w której Chrystus mówi do apostołów „Jeden z was mnie zdradzi”.
  • Ukrzyżowanie Mathisa Grünewalda – porażające i niezwykle realistyczne przedstawienie ukrzyżowanego Chrystusa.
  • Niedowiarek Tomasz Caravaggia – scena, w której Tomasz apostoł wkłada rękę w rany Chrystusa, aby przekonać się o prawdziwości jego zmartwychwstania.
    Mitologia grecka to następny wielki dział inspiracji malarskich.

 

Mitologia jest niewyczerpanym źródłem tematów, cytatów, toposów, symboli i alegorii – czyli wszystkiego, co potrzebne do stworzenia dzieła sztuki.

Można powiedzieć, że każdy wielki artysta stworzył coś nawiązującego do mitologii. Do dziś funkcjonuje pojęcie sztuki akademickiej – czyli sztuki wiernej zasadom wykładanym na profesjonalnych uczelniach. Przedstawianie scen mitologicznych było zawsze podstawową umiejętnością każdego akademika.

Mitologia, tak jak Biblia, jest ukazywana w sztuce we wszystkich swych aspektach – od stworzenia świata począwszy.

Najbardziej chyba przejmującym tematem mitologicznym jest historia narodzin bogów olimpijskich. Pierwszy władca świata Kronos (rzymskie: Saturn) bojąc się utracić władzę, pożerał swoje dzieci zrodzone przez Gaję. Dopiero najmłodsze z nich – Zeus – zostało w cudowny sposób ocalone i pokonało okrutnego ojca.
Morderstwa Kronosa zostały uwiecznione w obrazach:

  • Saturn pożerający własne dzieci Francisca de Goi,
  • Saturn pożerający swego syna Petera Paula Rubensa.

Obaj malarze, choć w nieco inny sposób, postawili na dosadność i krwawość sceny – Saturn trzyma dziecko w rękach i dosłownie rwie je na strzępy. W mitologii ta scena nie wyglądała aż tak krwawo – zwłaszcza że pożarte dzieci przeżyły w brzuchu ojca. Pokonanie Kronosa (gr. – czas) jest więc symbolicznym aktem zdobycia przez bogów nieśmiertelności.

O wiele przyjemniejsze narodziny miała bogini Afrodyta, przez Rzymian zwana Wenus. Wedle podania, narodziła się z piany morskiej. Naga, dorodna w całej swej piękności, wyszła na grecki ląd.

  • Scenę tę ukazuje obraz Narodziny Wenus Sandra Botticellego.

Jednym z bardziej popularnych mitów greckich był (i jest do dziś) mit o arkadii. Wedle starożytnych Arkadia była to kraina wiecznej szczęśliwości. Zamieszkiwali ją pasterze, którzy nie znali głodu, zimna ani cierpienia.

  • Francuski malarz Nicolas Poussin wykorzystał mit o arkadii w obrazie Et in arcadia ego. Na płótnie widzimy pasterzy stojących przy grobowcu. Kamienna płyta naznaczona jest napisem et in arcadia ego – co oznacza „ja też jestem w arkadii”. Domyślać się możemy, że są to słowa śmierci – pasterze nie znają głodu i zimna, ale nie udało im się uciec od przemijania.

Ciekawie nawiązał do mitu o Ikarze flamandzki malarz Pieter Breughel w obrazie Upadek Ikara. Dzieło to przedstawia rolnika orzącego ziemię – spadającego do wody Ikara widzimy w tle, na drugim planie. Artysta zdaje się mówić: „Ikar zginął, ale życie toczy się dalej” – tragiczna śmierć nie obchodzi innych ludzi – pogrążonych we własnym świecie i w trudach życia codziennego.

Twórczość prerafaelitów
W połowie XIX wieku w Anglii powstało artystyczne Bractwo Prerafaelitów.

  • Założycielem tej grupy – będącej swoistym zakonem sztuki – był Dante Gabriel Rossetti. Wzorem dla Anglików byli włoscy mnisi tworzący przed Rafaelem (stąd nazwa prerafaeliciw). Rossetti pragnął malować dzieła mistyczne i natchnione – wierzył, że malując idealne kobiety, zostanie świętym. Dlatego przedstawia swoją kochankę jako boską Beatrycze – w portrecie Beata Beatrix. Siebie samego uznawał za wcielenie Dantego Alighieri, autora Boskiej komedii – dlatego przybrał imię wielkiego pisarza. Rossetti w swym portrecie połączył mistykę, literaturę i sztukę.
  • Do bractwa należał także John Everett Millais – jednym ze słynniejszych obrazów tego artysty jest Ofelia. Millais nawiązał do samobójczej śmierci ukochanej Hamleta ze słynnej sztuki Williama Szekspira. Obraz przedstawia Ofelię tonącą w rzece – bohaterka leży w wodzie otoczona nenufarami – tak jakby leżała na sarkofagu.

Motyw deesis
To niezwykłe połączenie literatury i sztuki. Możemy je odnaleźć w Bogurodzicy – modlitwie kierowanej do Chrystusa za pośrednictwem Matki Boskiej i Jana Chrzciciela. Taka figura poetycka ma swoje odbicie w sztuce i innych dziełach literackich pod nazwą deesis (gr. – prośba, modlitwa, błaganie). Podstawę deesis stanowiła kompozycja trzech postaci (stąd również nazwa trimorfon): Chrystusa jako sędziego i zbawiciela oraz dwojga pośredników między Nim a ludźmi: Maryi, jako Jego ziemskiej matki, oraz Jana, jako sprawcy symbolicznego aktu chrztu w Jordanie.
Motyw deesis obecny jest w wielu płaskorzeźbach średniowiecznych kościołów, na przykład:

  • Maiestas Domini – malowidło w apsydzie kolegiaty w Tumie pod Łęczycą
  • lub Maiestas Domini – tympanon (rzeźba) portalu kościoła Norbertanek w Strzelnie.

Ilustracje do dzieł literackich
Z tej formy dialogu malarstwa i literatury możesz uczynić osobny rozdział swojej wypowiedzi. Ilustracje najczęściej są cyklem – to znaczy, że składają się z wielu prac i stawiają sobie za cel opowiedzenie treści dzieła literackiego. Możesz stwierdzić, że ilustracje mają charakter epicki – mają fabułę – tak jak epika. Często występują także w samym tekście literackim, są malarską „wkładką” do dzieła.

  • Pierwszą ilustracją była tak zwana Biblia pauperum (czyli Biblia ubogich) – przedstawienia scen biblijnych umieszczano na kościelnych witrażach. Służyły przybliżeniu treści Pisma Świętego ludziom niepiśmiennym. Współczes­ne ilus­tracje nie odgrywają już „edukacyjnej” roli – są po prostu artys­tyczną wizją literatury.
  • Cykl ilustracji do Martwych dusz Mikołaja Gogola namalowany przez Marca Chagalla liczy kilkadziasiąt rysunków. Artysta starał się wiernie oddać treść dzieła – jego utrzymane w ciemnej tonacji rysunki znakomicie korespondują z czarnym humorem powieści.
  • Inaczej podszedł do zadania ilustratora Salvador Dali – jego prace są współczesną interpretacją średniowiecznego tekstu Dantego. Boska komedia to mistyczna wizja zaświatów, zaś dzieło Dalego to także wizja – ale surrealistyczna. Artysta znalazł sposób na połączenie przeszłości z teraźniejszością. Surrealizm to poetyka snu, Boska komedia to wizja, którą bohater przeżywa, śniąc – sen jest więc środkiem do ukazania okropieństw piekła, cudowności raju i niepewności czyśćca.

Literatura i sztuka – dwa dzieła w jednym

Bruno Schulz zasłynął zarówno jako twórca opowiadań, jak i grafik. Jego dzieła charakteryzuje podobna poetyka. Świat przedstawiony w Sklepach cynamonowych i Sanatorium Pod Klepsydrą to świat jak ze snu – realność miesza się w nim z fantastyką, przedmioty ożywają, a ludzie zmieniają się w zwierzęta. A do tego kolory… cała gama cudownych kolorów bijących ze świata przedstawionego i z języka pisarza. Opowiadania Schulza to nieustanna gra kolorów, kształtów i malarskiej kreski. Taka poetyka nie dziwi, zwłaszcza gdy przyjrzymy się twórczości malarskiej Schulza – jego grafiki są niejako dopełnieniem jego pisarstwa. Obecny w Sklepach… motyw księgi – czyli Starego Testamentu (Tory) – odnaleźć możemy w tytule cyklu grafik: Xięga Bałwochwalcza.

 

Strategie zakończenia

  • Podsumowując swoje rozważania, wskaż na doniosłą rolę Biblii i mitologii w sztukach plastycznych. Przez stulecia te teksty kultury były, rzec można, główną inspiracją dla malarzy i rzeźbiarzy. Możesz powiedzieć, że Biblia i mitologia grecka to podstawa wykształcenia nie tylko pisarza, ale w ogóle każdego artysty.
  • Zauważ, że zależność literatury i sztuki polega na dialogu – raz wypowiada się słowo, a raz obraz. Raz literatura jest inspiracją dla malarstwa i rzeźby, innym razem malarstwo i rzeźba wpływają na literaturę. Nie można chyba żadnej ze sztuk postawić na pierwszym miejscu.
  • Zwróć uwagę na fanatyczne „opętanie literackością”, które cechowało niektórych malarzy. William Blake – tworząc na podstawie Biblii swoją własną mitologię – był człowiekiem na skraju szaleństwa. Podobnie Dante Gabriel Rossetti – przybiera imię Dantego, a swoją kochankę przemienia (symbolicznie i dosłownie) w Beatrycze.
  • Odwołując się do własnych doświadczeń, zastanów się nad tym, czy dzieło sztuki inspirowane literaturą jest w jakiś sposób uboższe. Może to tylko powielanie wymyślonych wcześniej motywów? A może odwrotnie, dzięki dialogowi tworzy się coś więcej – wielowymiarowy tekst kultury?

 

Pytania do dyskusji

Dlaczego malarze tak często sięgają do motywów biblijnych i wykorzystują je w swoich dziełach?

Proponowana odpowiedź
Zapewne dlatego, że Biblia stanowi i źródło prawd wiary dla chrześ­cijan, i zbiór archetypów, i wskazówki tyczące się ogólnoludzkiej moralności.Wszystkie te aspekty były i są bardzo ważne dla człowieka, a kultura stale je rozważa, znajdując w nich coraz to nowe elementy.

Wskaż dzieła, w których literatura i sztuka są obecne na równi, tworząc nową jakość.

Proponowana odpowiedź
Oczywiście można tu mówić o wzmiankowanych wyżej ilustracjach do dzieł literackich. Ale zapewne chodzi także o osobną dziedzinę sztuki, czyli film – możemy w nim wyróżnić elementy literackie, czyli scenariusz, oraz elementy malarskie, czyli obraz. Ale nie należy zapominać, że na całość dzieła filmowego składają się jeszcze inne elementy (dźwięk, gra aktorów itp.).

 

Przydatne pojęcia

  • Korespondencja sztuk – to has­ło – klucz do Twojej wypowiedzi. Sztuki, czyli: literatura, malarstwo, rzeźba, architektura i muzyka, „rozmawiają” ze sobą – wpływają na siebie i wzajemnie się inspirują.
  • Sceny epickie w malarstwie – to takie przedstawienia, które opowiadają historie, a przez to są w pewien sposób bliższe literaturze.

Bibliografia

  • Malarstwo
  • Caravaggio, Niedowiarek Tomasz – dzieło nawiązujące do Nowego Testamentu.
  • Rembrandt van Rijn, Pojednanie Dawida z Absalomem – obraz ukazujący epizod ze starotestamentowej historii o królu Dawidzie.
  • William Blake, Stworzenie świata – akwarela ilustrująca biblijną Księgę Przysłów i Księgę Genesis.
  • August Rodin, Dłoń Boga – rzeźba przedstawiająca biblijne stworzenie człowieka.
  • Michał Anioł, Sklepienie Kaplicy Sykstyńskiej – niezwykle bogaty zbiór fresków przedstawiający prawie całe Pismo Święte.
  • Leonardo da Vinci, Ostatnia Wieczerza – fresk przedstawiający ostatni posiłek Chrystusa i jego uczniów.
  • Mathis Grünewald, Ukrzyżowanie – obraz ukazujący z niezwykłą dosadnością mękę Chrystusa.
  • Albrecht Dürer, Święty Michał walczący ze smokiem – rycina będąca ilustracją do Apokalipsy świętego Jana.
  • Peter Paul Rubens, Święty Jerzy w walce ze smokiem – dzieło nawiązujące do legendy o świętym Jerzym.
  • Francisco de Goya, Saturn pożerający własne dzieci albo Peter Paul Rubens, Saturn pożerający swego syna – płótna nawiązujące do mitologicznych narodzin bogów olimpijskich.