Tematyka historyczna jako tworzywo literatury polskiej w XIX i XX wieku. Omów wybrane przykłady.

Temat jest bardzo obszerny, choć wiele dzieł, które go podejmują, nie jest omawianych w szkole. Jak wiadomo, literatura polska jest bardzo silnie związana z wydarzeniami historycznymi. Można powiedzieć, że wiele dzieł literackich jest wręcz zdeterminowanych przez zjawiska historyczne, a często i polityczne. O tym właśnie oraz o różnych sposobach wykorzystywania historii w dziełach literackich trzeba mówić, prezentując ten temat.

Inne możliwe sformułowania tematu

  • Historia jako temat i jako pretekst w polskiej epice XIX i XX wieku. Przeanalizuj wybrane utwory.
  • Jaką funkcję pełnią nawiązania do historii w wielkich dramatach romantycznych? Omów zagadnienie, odwołując się do wybranych przykładów.
  • Własna wizja historii czy prezentacja faktów? Jak ukazywana jest historia w literaturze i sztuce ostatnich dwustu lat? Rozwiń temat, wskazując wybrane ­przykłady.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Tematyka historyczna często jest wykorzystywana w literaturze. Może być ukazywana jako główny problem utworu, może także być pretekstem do przedstawienia innych zagadnień i zjawisk. Problematyka historyczna w polskiej literaturze jest bardzo silnie związana z dziejami naszego narodu, a przede wzystkim niektórych okresów – głównie chodzi o czas rozbiorów, powstań, wojen.

Kolejność prezentowanych argumentów

  • Zjawisko powieści historycznej. Definicja i dzieje gatunku.
  • Różne sposoby mówienia o przeszłości i ich przyczyny.
  • „Krzepienie serc” – twórczość Adama Mickiewicza, Elizy Orzeszkowej i Henryka Sienkiewicza.
  • „Rozrywanie ran” – twórczość Juliusza Słowackiego, Stefana Żeromskiego, Stanisława Wyspiańskiego.
  • Tematyka historyczna w literaturze współczesnej.

Wnioski
Wyjaśnienie, czemu może służyć tematyka historyczna w literaturze i próba oceny tego zjawiska. Odpowiedź na pytanie, która z postaw pisarskich („krzepienie serc” czy „rozrywanie ran”) wydaje Ci się właściwsza i dlaczego?

 

Strategie wstępu

Zacznij od uświadomienia komisji, że wiesz, iż wybrany przez ciebie temat jest bardzo obszerny i w związku z tym dokonałeś świadomego wyboru spośród olbrzymiej listy lektur i wątków do omówienia. Historia jest bowiem zarówno tworzywem utworów, które można określić przymiotnikiem „historyczne”, jak i wszelkiego rodzaju wspomnień, pamiętników czy wreszcie przeróżnych tekstów współczesnych, w których pojawia się jako pretekst czy kontekst.

Możliwość 1.

Skup swoją uwagę na zjawisku powieści historycznej. Zdefiniuj ten gatunek. Możesz powiedzieć parę słów o dziejach tego gatunku, wywodzonego zazwyczaj od pierwszych utworów Waltera Scotta, a następnie kontynuowanego przez pisarzy romantycznych.
Powieść historyczna to taka, w której świat przedstawiony umieszczony został w epoce dawniejszej, traktowanej i przez twórcę, i przez odbiorców jako zamknięty okres dziejów. Dąży ona do respektowania prawdy historycznej oraz charakterystycznych właś­ciwości epoki i jej problemów.

Możliwość 2.

Rozważ zagadnienie występowania tematyki historycznej w innych utworach, takich, które nie reprezentują gatunku powieści historycznej. Mogą to być dzieła liryczne, dramaty, powieści o tematyce współczesnej czy też wspomnienia bądź pamiętniki.
We wstępie zapowiedz, wedle jakich kryteriów dokonałeś wyboru tekstów do prezentacji. Przykładowo mogą to być:

  • kryterium przynależności gatunkowej (omawiać będziesz np. tylko dramaty albo tylko wiersze);
  • kryterium wyszukiwania utworów odwołujących się do określonej tematyki – np. powstań narodowych czy obu wojen światowych;
  • kryterium wyszukiwania jedynie aluzji do wydarzeń historycznych, wybierania utworów pisanych tzw. mową ezopową. Uwaga! to byłoby zapewne zadanie najtrudniejsze, ale może też – najbardziej ambitne.

 

Strategie rozwinięcia

Walter Scott, pisarz angielski żyjący na przełomie wieków XVIII i XIX, twórca pierwszych powieści historycznych, w których łączył wątki romansowe i przygodowe z rozbudowanym obrazem wydarzeń i obyczajów epoki. Od jego nazwiska taki typ powieś­ci nazywa się walterskotowską.
Powieści Waltera Scotta: Rob Roy, Waverley, Ivanhoe.

Przed Sienkiewiczem najbardziej znanym pisarzem historycznym był Józef Ignacy Kraszewski, autor 220 powieści (!), w tym bardzo wielu historycznych. Cechą wspólną utworów Kraszewskiego o tematyce historycznej było dążenie do maksymalnej wierności wobec faktów.

Powieść historyczna to chyba zjawisko najbardziej wyraziste. Omawianie dziejów tego gatunku należałoby zacząć od utworów Henryka Sienkiewicza. Wprawdzie to nie on jako pierwszy zaczął pisać powieści historyczne, ale jego dzieła nie dość, że ostały się w literaturze na zawsze i są nadal chętnie czytywane, to ponadto – wpłynęły bardzo silnie na to, co można nazwać polską świadomością narodową.

Dalej będziesz nie tyle relacjonować dzieje gatunku, ile – omawiać wybrane przykłady.
W jaki sposób Henryk Sienkiewicz tworzy wizję historii w swoich utworach? Nie da się ukryć, że nieco historią manipuluje. Swój cel autor określił jasno – pisze „ku pokrzepieniu serc”. Dlatego stara się tak ukazać historię Polski, aby podnosiła ona na duchu pozbawionych państwa Polaków i dawała im wiarę w to, że – mimo braku wolności – stanowią naród silny, godny podziwu, pełen najzacniejszych cech. W tym celu ukazuje niektóre tylko momenty z dziejów narodu.

  • Na przykład w Potopie autor bardzo silnie uwydatnił znaczenie obrony Jasnej Góry. Faktycznie bitwa ta była istotna, nie miała jednak aż tak znaczącego wpływu na przebieg całej wojny, jaki nadał jej pisarz. Wyolbrzymiając znaczenie obrony klasztoru jasnogórskiego, Sienkiewicz podkreśla rangę religii katolickiej jako łączącej Polaków i stanowiącej element naszej tożsamości narodowej, a także to, że mimo przeważającej siły wroga Polacy potrafią solidarnie wystąpić i dzielnie walcząc – odnieść zwycięstwo.

Wizji historii ukazanej w Trylogii sprzyja konstrukcja postaci. Są one, rzec można czarno-białe: albo patrioci, albo zdrajcy narodu. Patrioci, tacy jak Wołodyjowski czy Skrzetuski, są zarazem ludźmi budzącymi sympatię, dzielnymi, prawymi i szlachetnymi. Zdrajcy – jak bracia Radziwiłłowie – to zarazem ludzie niemoralni, cyniczni i podli.

Podobnie „retuszuje” Sienkiewicz inne elementy naszej tradycji narodowej, te na przykład, które skłonni jesteśmy uznawać za wady. Zagłoba to przecież typowy szlachcic-Sarmata: pieniacz, pijak, ukazany jednak w sposób budzący zdecydowaną sympatię czytelników. Jego wady okazują się zaletami – np. pijaństwo pomaga mu w obmyślaniu przeróżnych forteli służących zwyciężeniu wroga itp.

Koloryt historyczny powieści Sienkiewicza to najważniejsza cecha tych utworów z punktu widzenia omawianego tematu. Bowiem pisarz i fakty przedstawia, i postacie historyczne, ale przede wszystkim właśnie tworzy swoisty koloryt ­historyczny w swych powieściach. Dotyczy to dbałości o szczegóły strojów i wnętrz oraz stosowania specjalnego języka. Wcale nie ma w nim tak wielu archaizmów, jednak zostało stworzone wrażenie, że bohaterowie porozumiewają się językiem staropolskim. Dzieje się tak głównie dzięki powtarzaniu pewnych słów i wyrażeń (waćpanna, acan, stosowanie składni z orzeczeniem na końcu). Żeby zrozumieć język Pamiętników Paska, trzeba zaglądać do słownika, język powieści Sienkiewicza jest o wiele bardziej zrozumiały – to dlatego, że pisarz nie posługuje się prawdziwą siedemnastowieczną polszczyzną, lecz jej stylizacją.

Powieść historyczna nie była gatunkiem poważanym przez pozytywistów. Woleli oni formy, w których mogli w pełni zastosować metody realistyczne – siłą rzeczy tematyka historyczna nie może być ukazywana w sposób w pełni realistyczny: wymaga zbyt dużego udziału wyobraźni.

W Popiołach Stefan Żeromski też zapewne tworzy jakąś wizję historii, ale zgoła odmienną. W tym równie, jak Trylogia Sienkiewicza, obszernym dziele pisarz stara się o maksymalnie obiektywny obraz przeszłości. Kreśli barwne opisy życia Polaków na przełomie XVII i XVIII stulecia, ukazując cały wachlarz przeróżnych postaci, wyrazistych i mało schematycznych.

Z kart powieści wyłania się zupełnie inny niż z dzieła Sienkiewicza obraz Polski i Polaków. Z jednej strony – mniej wyidealizowany, prawdziwszy; z drugiej – ukazujący bardziej ciemne strony naszych dziejów, takie jak np. udział żołnierzy polskich w walkach przeciwko broniącym swej niepodległości Hiszpanom.

Ekranizacja Popiołów dokonana przez Andrzeja Wajdę jeszcze bardziej uwypukla „gorsze”, mniej zapamiętane, strony polskich dziejów – reżyser dodał np. do treści przedstawionej w powieści słynną scenę powrotu pokonanych żołnierzy napoleońskich spod Moskwy. Wynędzniali, schorowani, przerażeni – tak ukazani zostali młodzi Polacy, którzy z radosną ufnością i entuzjazmem ruszyli parę miesięcy wcześniej na Rosję, pragnąc przynieść wolność swojej ojczyźnie.

Po odzyskaniu niepodległości funkcje powieści historycznej uległy przemianom. Rozrachunek z przeszłością przestał być jednym z głównych zadań literatury. Tematyka historyczna nadal interesowała wielu pisarzy, jednak dzieła przez nich stworzone nie bywały już przedmiotem tak zażartych – właściwie ogólnonarodowych – sporów i polemik, jak Potop czy Popioły. Powstałe w dwudziestoleciu międzywojennym powieś­ci historyczne:

  • często dotyczą dziejów powszechnych (np. Krzyżowcy Zofii Kossak-Szczuckiej);
  • mają za temat biografie wybitnych postaci życia politycznego i umysłowego (np. Diogenes w kontuszu Wacława Berenta, w którym autor poszukuje rodowodu współczes­nej inteligencji, sięgając do czasów Sejmu Czteroletniego);
  • dotyczą problemów psychologicznych jednostki, problematyki moralnej, momentów przełomowych w dziejach ludzkości (np. Żelazna korona Hanny Malewskiej).

Interesującą powieścią, powstałą w 1934 roku, są Czerwone tarcze Jarosława Iwaszkiewicza, osnute wokół biografii księcia Henryka Sandomierskiego, syna Bolesława Krzywoustego. Bohater próbuje scalić polskie ziemie zarówno wbrew rozbiciu dzielnicowemu, jak i wbrew niesprzyjającym temu okolicznościom. Powieść przedstawia ciekawy portret psychologiczny głównego bohatera – wrażliwego „pięknoducha”, zdolnego do przeróżnych rozważań i dylematów moralnych i duchowych, lecz mniej zdolnego do konsekwentnych działań. Równie ciekawa jest konstrukcja narratora, ukazującego przeszłość z punktu widzenia XX wieku. Całość przedstawia i interesujący obraz przeszłości, i obserwacje o charakterze uniwersalnym, tyczące się problemów psychologicznych, mechanizmów życia politycznego i społecznego.

Generalnie jednak w okresie dwudziestolecia międzywojennego ranga powieści historycznej nieco zmalała – przestała ona być narzędziem czynienia rozrachunków z przeszłością, umacniania ducha narodowego i patriotycznego.

Po II wojnie światowej znów funkcje powieści historycznej ulegają pewnym przemianom.

Zacznijmy od tego, że tematyka historyczna nie była chętnie akceptowana przez władze PRL-u. Siłą rzeczy dotyczyła przecież głównie stosunków z Rosją, której spadkobiercą był – jakkolwiek by na to patrzeć – Związek Radziecki, czyli tzw. sojusznik Polski Ludowej. Stworzyło to sytuację nieco schizofreniczną – z jednej strony oficjalnie potępiano carat i kultywowano patriotyzm czasów rozbiorowych, z drugiej jednak – cenzura dbała o to, aby nie za dużo mówić o np. represjach po powstaniu ­styczniowym czy ­wszelkich innych faktach, które nie tyle politykę carską, ile samych Rosjan ukazywały w złym ­świetle.

Za czasów PRL tematyka historyczna pojawiała się nader często w utworach pozornie z historycznością niewiele mających wspólnego i opowiadano o niej mową ezopową. Świetnym przykładem mogą być prawie wszystkie utwory Tadeusza Konwickiego, w których jest bardzo wiele nawiązań np. do czasów powstania styczniowego i okresu przed II wojną światową.

„Bezpieczna” tematyka historyczna w tym okresie związana jest z czasami najdawniejszymi – piastowskimi, dotyczącymi początków państwa polskiego (przykładem może być wielotomowy cykl Antoniego Gołubiewa Bolesław Chrobry). Wprawdzie w powieściach historycznych nadal pojawia się tematyka polityczna, którą można odnosić do rzeczywistości peerelowskiej, ale jej odkrycie i zanalizowanie dostępne było tylko czytelnikom wyrobionym i chętnym do pogłębionej lektury. Przykłady takich utworów to ukazujące mechanizmy zniewolenia jednostki powieści Jerzego Andrzejewskiego (Ciemności kryją ziemię) czy Msza za miasto Arras Andrzeja Szczypiorskiego.

Można jednak omawianą tematykę rozwijać w inny sposób – zwracając uwagę na dwa różne, kontrastowe wobec siebie, sposoby jej ukazywania (tu już należy mówić o różnych gatunkach, nie tylko powieści historycznej).

Od czasów rozbiorów można mówić o dwóch tradycjach pisania o przeszłości i dziejach narodowych:

  • pierwszą możemy nazwać, za Henrykiem Sienkiewiczem, tradycją „krzepienia serc”;
  • drugą dobrze określają słowa Stefana Żeromskiego (z dramatu Sułkowski): „Trzeba rozrywać rany polskie, aby nie zabliźniły się błoną podłości”.

„Krzepienie serc” już przed Sienkiewiczem zapoczątkował Adam Mickiewicz, choćby w Panu Tadeuszu. W utworze tym przedstawia wyidealizowaną wizję przeszłości szlacheckiej, Polskę i Polaków pełnych cnót patriotycznych i wszelkich innych. Tę wizję można skontrastować ze sposobem ukazania tradycji szlacheckiej w Grobie Agamemnona Juliusza Słowackiego. W poemacie tym autor tradycję tę nazywa zdradziecką „suknią Dejaniry” i „czerepem rubasznym”, ukazuje ją jako zespół najgorszych polskich cech: warcholstwa, egoizmu, skłonności do pijaństwa i nadmiernego użycia – okropny balast uniemożliwiający prawidłowy rozwój Polski i polskości. Ten sposób ukazywania naszej przeszłości narodowej to właśnie owo „rozrywanie ran polskich”, o którym pisał Żeromski.

Oba te sposoby pisania o przeszłości będą rozwijane przez pisarzy późniejszych. „Krzepić serca” będzie Henryk Sienkiewicz, częściowo Eliza Orzeszkowa (sielankowa przeszłość, solidarność narodowa w czasach powstania w Nad Niemnem); „rozrywać rany” – oczywiście Stefan Żeromski, także Stanisław Wyspiański (ukazując np. pozorność zgody narodowej w Weselu).

 

Strategie zakończenia

Kończąc prezentację, najlepiej by było wypunktować raz jeszcze najważniejsze powody umieszczania problematyki historycznej w dziełach literackich. Następnie można pokusić się o wskazanie skutków stosowania obu tradycji pisania o historii i dokonać własnej ich oceny.

„Krzepienie serc” daje w efekcie obraz ojczyzny wyidealizowany, ale faktycznie… krzepiący. W dziełach Mickiewicza i Sienkiewicza ukazane są te fakty z historii Polski, z których możemy być dumni, podbudowują one nasze uczucie samozadowolenia, ale prowadzić to może – jak twierdził np. Słowacki – do nieuzasadnionego poczucia wielkości i zafałszowanego obrazu rzeczywistości.

Z kolei „rozdrapywanie ran”, choć w założeniu ma być rodzajem „terapii” umożliwiającej dostrzeżenie błędów z przeszłości po to, aby nie powtarzać ich w teraźniejszości i przyszłości, w efekcie może być bardzo frustrujące i nietwórcze oraz prowadzić do – równie nieuzasadnionego – poczucia zbyt niskiej wartoś­ci…

Skojarzenia:

Mowa ezopowa – język operujący aluzjami, niedomówieniami (np. z powodów cenzuralnych). Przykład: w Lalce Prusa o udziale Wokulskiego w powstaniu styczniowym tak opowiada Rzecki: „gotował wraz z innymi piwo, które do dziś dnia pijemy, i sam w rezultacie oparł się aż gdzieś koło Irkucka”.

Czy utwory o czasach II wojny światowej można określić jako dzieła o te­matyce historycznej? Wszystko zależy od tego, jak to sformułowanie zinterpretujesz. Na pewno masz prawo odnieść się np. do tematyki Holocaustu. Przecież to już – na szczęście! – historia.

Dramat romantyczny także wykorzystuje tematykę historyczną. Obok dramatów o tematyce ściśle historycznej (np. Horsztyński Słowackiego) należy pamiętać o wykorzystywaniu wydarzeń, tematów i postaci historycznych w Dziadach Mickiewicza czy Kordianie Słowackiego.

 

Pytania do dyskusji

Poza tym, że historia jest wykorzystywana jako temat w literaturze, stanowi ona także przedmiot refleksji bardziej ogólnej, tzw. historiozoficznej. Co pisarze mówią o prawach rządzących historią?

Proponowana odpowiedź
Na ogół nie mają wobec historii zbyt optymistycznego nastawienia. Krzysztof Kamil Baczyński w wierszu Historia pokazuje dzieje ludzkości jako pasmo nieustannych wojen, wobec których pojedynczy człowiek jest zupełnie bezradny.Tadeusz ­Borowski w U nas w Auschwitzu ukazuje historię świata jako dzieje przemocy i cierpienia; ludzie pamiętają jedynie zwycięzców, którzy – wedle pisarza – są zbrodniarzami. Nieco bardziej optymistyczna jest wizja Czesława Miłosza, który w Traktacie moralnym mówi o indywidualnej odpowiedzialności każdego człowieka za historię. Choć historia to „kamienna lawina”, powołaniem człowieka jest „wpłynąć na bieg lawiny. Łagodzić jej dzikość, okrucieństwo”.

Czy historia najnowsza bywa tematem literatury?

Proponowana odpowiedź
Oczywiście, przykładem mogą być utwory o tematyce dotyczącej II wojny światowej. Chleb rzucony umarłym Bogdana Wojdowskiego pokazuje tragiczny los Żydów zamkniętych w getcie. Początek Andrzeja Szczypiorskiego poświęcony jest podobnej tematyce, ale ukazuje także przykłady pomocy Żydom oraz to, że pamięć o ich tragedii będzie trwała.

Podaj przykłady używania przez pisarzy mowy ezopowej wtedy, kiedy mówią oni o tematyce historycznej.

Proponowana odpowiedź
Dobre przykłady pochodzą z powieści dziewiętnastowiecznych. Na przykład o powstaniu styczniowym w Lalce mówi się jako o „nawarzonym piwie, które trzeba wypić” lub też o „skoku z mostu głową w dół” – w takich sformułowaniach kryją się oczywiście elementy oceny powstania. Eliza Orzeszkowa nigdzie w Nad Niemnem nie używa określenia „powstanie styczniowe”, ale to właśnie o tym powstaniu mówi, poświęcając wiele uwagi opisom mogiły.

Bibliografia

  • Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod, Grażyna, Świtezianka, Pan Tadeusz, Dziady cz. III
  • Cyprian Norwid, Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie…
  • Juliusz Słowacki, Kordian, Horsztyński, Sen srebrny Salomei, Grób Agamemnona
  • Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem, Meir Ezofowicz, Gloria victis
  • Bolesław Prus, Lalka
  • Henryk Sienkiewicz, Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski, Krzyżacy, Quo vadis
  • Stanisław Wyspiański, Wesele, Noc listopadowa, Warszawianka
  • Stefan Żeromski, Popioły, Wierna rzeka, Przedwiośnie
  • Maria Dąbrowska, Noce i dnie
  • Antoni Gołubiew, Bolesław Chrobry
  • Jarosław Iwaszkiewicz, Zarudzie
  • Teodor Parnicki, Srebrne orły
  • Władysław Terlecki, Dwie głowy ptaka