Między literaturą a sztukami plastycznymi. Przedstaw twórczość literacką i plastyczną wybranych artystów.

Inne możliwe sformułowania tematu

Malarz piszący czy pisarz malujący – uzasadnij na podstawie twórczości wybranego artysty.
Rola słowa i obrazu plastycznego w twórczej ekspresji znanych artystów. Omów na wybranych przykładach.

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Łączenie w twórczości jednego artysty różnych sposobów wypowiedzi – słownych i plastycznych

Kolejność prezentowanych argumentów

Zależy od Twojej własnej wizji prezentacji.
Jeśli interesować Cię będzie rozwój wybranego przez Ciebie artysty, warto przedstawić jego twórczość chronologicznie i wskazać, w jakich okresach jego twórczej biografii dominowały formy plastyczne, w jakich zaś – literackie, kolejno nawiązując do ich tematyki.

Jeśli swoją prezentację skupisz wokół centrum, jakim jest dominujący watek (wątki) w dziełach danego twórcy, warto zagadnienia zgrupować tematycznie i wskazać, jaką formę przybierały w wypowiedziach literackich, jaką zaś w przedstawieniach plastycznych.

Wnioski
Zjawisko wypowiadania się przez jednego artystę w różnych dziedzinach sztuki jest charakterystyczne dla czasów nowożytnych. Wiąże się z coraz większą potrzebą wyrażenia w pełni osobowości artysty, którego ranga współcześnie jest większa niż w starożytności.

Strategie wstępu

Możesz rozpocząć od zastanowienia się, w jakich okresach historycznych wybitni twórcy najczęściej „przekraczali” ramy jednej dziedziny sztuki i szukali różnych form wypowiedzi. Warto wspomnieć, że aż do czasów Odrodzenia zupełnie inaczej traktowano twórczość niż w czasach współczesnych. Wcześniej „ars” oznaczało po prostu umiejętność i mogło odnosić się tak samo do tworzenia posągów, jak do sztuki dowodzenia wojskiem. Chodziło o umiejętność wykazania się znajomością reguł, gdyż to one właśnie definiowały pojęcie sztuki. Sztuki dzielono na podstawie tego, czy uprawianie ich wymagało tylko trudu umysłowego ( te zwano liberales, czyli wyzwolone lub wolne), czy także – fizycznego (te nazywano vulgares, czyli pospolite). Oczywistym jest, że pierwsze ceniono nieskończenie wyżej. Tak więc rzeźba czy malarstwo były dla starożytnych sztuką pospolitą. Poezja zaś w ogóle za sztukę nie była uważana. Uznawano ją za rodzaj filozofii czy wieszczenia. Poeta był wieszczem, nie artystą. Zastanów się, na ile dzisiejsze spojrzenie na rolę artysty jest odmienne? Dlaczego?

Innym sposobem rozpoczęcia prezentacji może być próba odpowiedzi na pytanie: dlaczego niektórym artystom „nie wystarcza” jedna dziedzina wypowiedzi artystycznej? Dlaczego łączą w dziele swojego życia wypowiedzi literackie, plastyczne, czasem muzyczne? Pomocne może być wprowadzenie pojęcia osobowości twórczej. Wpływają na nią z jednej strony specyficzna uczuciowość i wrażliwość estetyczna (np. plastyczna – literacka – muzyczna), bogactwo wyobraźni, zasób doświadczeń, z drugiej zaś: cechy charakteru (wytrwałość, inwencja, spontaniczne poszukiwanie formy dla własnej ekspresji). Zastanów się, na ile poszukiwanie – i znajdowanie – własnego stylu jest związane u artysty z kształtowaniem się jego twórczej osobowości? Jak można w odniesieniu do tego procesu wyjaśnić fakt, iż artysta tworzy niekiedy w rozmaitych konwencjach stylistycznych lub zajmuje się różnymi dziedzinami sztuki?

Strategie rozwinięcia

Odrodzeniowy przełom: nowe spojrzenie na sztukę i artystę

Żywiołowe zmiany w sposobie traktowania artysty i twórczości przyniósł Renesans. Wreszcie zaczął być ceniony indywidualny twórca, przez co wzrosła jego społeczna ranga. Nowo powstała instytucja świeckiego mecenatu dała artystom większą swobodę twórczą. Wraz z docenieniem uroków ziemskiego bytowania zyskały na wartości „materialne” wytwory artystów. Dopiero wówczas ukształtowało się pokrewne współczesnemu pojęcie sztuk plastycznych, a poezja została zaliczona do sztuk. Zaistniała więc sytuacja umożliwiająca „przekraczanie granic” dziedzin sztuki.

Przykładem artysty, który tego dokonał, może być Michał Anioł. Rzeźbiarz, malarz, architekt i poeta. Wielki humanista, który cenił sobie ponad wszystko ideały platońskie: prawdę, dobro i piękno. Zwróć uwagę, że wszyscy krytycy piszący o jego dziełach podkreślają wielką indywidualność artysty – już najwcześniejsze prace (Walka centaurów z Lapitami, Bachus, Madonna na schodach, Madonna z Brugii) mimo wpływów antyku i Donatella postrzegane są jako niezwykle oryginalne. Wspólną cechą najwybitniejszych dzieł rzeźbiarskich (Pietà Watykańska, Dawid, Mojżesz, nagrobki Medyceuszów, pozostałe liczne Piety) i malarskich (Św. Rodzina, biblijne freski i Sąd Ostateczny w Kaplicy Sykstyńskiej) są divinita’ (boskość) i terribilita’ (ogromna siła dramatyczna).

Biografia Michała Anioła to nieustanne zmaganie się z przeciwnościami losu i niedostatkiem. Pochodzący z ubogiej rodziny rzemieślniczej, uzależniony był od kapryśnych mecenasów, a jednocześnie narażony na zawiść i konkurencję innych twórców. Skutkiem takiego splotu wydarzeń była wielka samotność artysty. Zastanów się, w jaki sposób dzieje życia wpływały na ostateczny kształt jego dzieła. Nawiąż do znanej biograficznej powieści Karola Schulza Kamień i cierpienie. Dlaczego, Twoim zdaniem, w miarę upływu życia Michał Anioł częściej sięgał do poezji jako środka wyrażenia uczuć, które mieściły się według jego słów „między lękiem a złudami miłości i śmierci”?

Zwróć uwagę, iż w poezji swej używał form tradycyjnych, typowych dla Odrodzenia, takich jak: sonety, madrygały, kancony, jednak często zwraca się uwagę na wewnętrzne zawęźlenie i niejasność treści utworu. Zastanów się, dlaczego twórczość Michała Anioła traktowana jest jako zapowiedź baroku i jakie z barokowych cech odnaleźć można zarówno w dziełach plastycznych, jak i liryce? Podkreśl fakt, że w utworach lirycznych podejmował tematykę tworzenia dzieł rzeźbiarskich i plastycznych, starając się ukazać w obrazie poetyckim dramatyzm wysiłku twórczego. Na ile, Twoim zdaniem, fragmentaryczna i postrzępiona (wiele w niej utworów zarysowanych, niedokończonych i dopracowanych jedynie we fragmentach) poezja Michała Anioła jest pamiętnikiem z jego życia, na ile – komentarzem do twórczości plastycznej? Postaraj się określić, która z dziedzin sztuki pełni rolę nadrzędną w dziele artysty.

Przenikanie się sztuk w dziele Wyspiańskiego

Modernistyczne poglądy na twórczość postulowały dążenie do poszukiwania prawdy o świecie poprzez oddawanie wszystkich jego przenikających się elementów. Poszukiwano międzyzmysłowych związków, które by otwierały nowe drogi sztuce.
Ideę synestezji rozumianej jako łączność sztuk realizował w swoim „teatrze ogromnym”, rozumianym bardzo szeroko, Stanisław Wyspiański. Jego wyobraźnia twórcza łączyła w sobie różne rodzaje estetycznej wrażliwości: plastyczną, literacką, muzyczną. Wywodził się z rodziny o tradycjach artystycznych, kształcił się równolegle w zakresie sztuk plastycznych i literatury, filozofii, historii sztuki.

Zastanów się, który z czynników mógł mieć największy wpływ na kształt życiowego dzieła artysty? Czy można mówić o jednym, dominującym rodzaju twórczości? Czy dziedziny sztuki przenikały się, czy może komentowały nawzajem w utworach literackich i plastycznych?

Rozwiń wątek dotyczący „pierwowzorów postaci”, jakimi często w dramatach Wyspiańskiego były obrazy i rzeźby. Pierwszy dramat napisany przez 17-letniego artystę zatytułowany Batory pod Pskowem był „inscenizacją” obrazu Matejki pod tym samym tytułem. W Akropolis z kolei ożywają martwe posągi, obrazy z gobelinów itp., bez obecności „realnych” postaci ludzkich. Podobne mechanizmy można znaleźć w wielu innych dramatach. Wędrujący z pastelu przedstawiającego nocny pejzaż, ożywiony chochoł, który trafił do Wesela, jest właśnie typowym przykładem przenikania się światów plastyki i literatury w twórczości Wyspiańskiego. Z jednej strony ożywia on w literaturze przedstawienia plastyczne, przydając im w ten sposób możliwość posłużenia się słowem, dopowiedzenia tego, co niemożliwe do wyrażenia samym gestem czy wyglądem, z drugiej zaś – przeprowadza proces odwrotny: ilustruje historie opowiedziane (ilustracje do Iliady, projekty witraży nawiązujące do wydarzeń historycznych i opowieści biblijnych).

Zastanów się (w kontekście przenikania się sztuk), dlaczego tak ważna dla artysty jest twórczość dramatyczna. Zwróć uwagę, że dążył on do panowania nad całością dzieła. Udało mu się osiągnąć ten ideał w trakcie krakowskiej inscenizacji Bolesława Śmiałego, do którego stworzył sam scenografię i kostiumy, a także współreżyserował wystawienie dramatu, ujawniając się w ten sposób jako rewelacyjny „artysta teatru”. Jednocześnie przez całe życie tworzył rysunki (utrwalał wygląd roślin, architektury, pejzażu). Malował pastelowe, najczęściej portrety przedstawiające dzieci, przyjaciół, znajomych, sławne osoby. U schyłku swego krótkiego życia tworzył coraz więcej liryków. Istniały więc sytuacje, w których do wyrażenia swoich wewnętrznych stanów i potrzeb posługiwał się jedną wybraną dziedziną sztuki – opartą tylko na słowie, lub tylko na obrazie.

Warto zastanowić się, jakie cechy osobowości artysty wpływały na dążenie do wyrywania się ze swych własnych granic. Może Ci w tym pomóc nawiązanie do stworzonej przez Wyspiańskiego koncepcji „dramatu inteligencji” wyłożonej w studium o Hamlecie, gdzie proces twórczy postrzegany jest jako „przewalczanie” ograniczeń, słabości, przypadkowych wyborów, dążenie do rozpoznania swego powołania. Skutkiem takiej postawy staje się zarówno dzieło artystyczne, jak i autokreacja twórcy, doskonalenie własnej osobowości. Zastanów się, na ile przekraczanie granic dziedzin sztuki może być pomocne w tak rozumianym procesie twórczym?

Mityczny świat Brunona Schulza

Wielkość artysty bardzo często przejawia się w tym, że jego dzieła wyrażają pewien kompleks problemów tworzących motyw zasadniczy, „myśl przewodnią” dominującą w całej twórczości. Z takim zjawiskiem mamy do czynienia w dziełach Brunona Schulza. Niestety, olbrzymia część jego twórczości plastycznej zaginęła w czasie wojny. Jednak ocalałe rysunki i niezwykłe grafiki z Xięgi bałwochwalczej pozwalają uchwycić specyfikę tej twórczości. Schulz studiował architekturę i malarstwo. Pracował jako nauczyciel rysunków. Poszukiwania własnej ekspresji twórczej autora Sklepów cynamonowych miały swój początek właśnie w plastyce. Ekspresjonistyczne grafiki Xięgi ciemne w nastroju, przytłaczające masochistyczną tematyką intrygują swoim dziwnym erotyzmem (piękna kobieta jest w nich zawsze władczym Bóstwem, Idolem, mężczyzna – brzydkim, skarlałym, niewolniczo poddanym wyznawcą Idola).

Nawiąż do opozycji pierwiastka męskiego i żeńskiego, pamiętając, że pierwszy z nich symbolizuje ducha, drugi – materię. Zastanów się, jakie związki można znaleźć pomiędzy takim ukazywaniem postaci a poglądami Schulza przedstawionymi w jego eseju Mityzacja rzeczywistości, gdzie poezję ujmuje on jako odrodzenie mitycznej siły słowa, siły utraconej w trakcie „praktycznego” używania słów. Pamiętaj, że twórczość Schulza jest zakorzeniona w nurcie ekspresjonistycznego modernizmu. Język mitów i symbolika odwołująca się do podświadomości – to pojęcia znaczące dla tego nurtu.

Nawiąż do twórczości literackiej artysty. Wskaż na fakt, iż podstawową zasadą kształtowania w niej świata przedstawionego jest mit. W skali jednostkowej wyraża się to poprzez cofnięcie się do świata dzieciństwa, do „genialnej epoki” (mit złotego wieku). Zastanów się, czy w prozie poetyckiej Sklepów cynamonowych i Sanatorium Pod Klepsydrą można znaleźć symbolikę pokrewną przedstawieniom graficznym z Xięgi bałwochwalczej.

Krytycy zwracają uwagę na fakt, że wraz z podjęciem pierwszych prób literackich, całkowicie zmienił się charakter rysunków Schulza, przekształcając się w ilustracje do konkretnych tekstów. Co, Twoim zdaniem, mogło spowodować tę zmianę?

Strategie zakończenia

Na zakończenie można rozważyć, jak częstym zjawiskiem jest wykorzystywanie przez artystów różnych form ekspresji twórczej – łączenie wypowiedzi literackich, plastycznych, może muzycznych? Czy współcześnie takie zjawiska zdarzają się coraz częściej, czy coraz rzadziej w porównaniu z czasami minionymi? Jakie czynniki wpływają, Twoim zdaniem, na potrzebę sięgnięcia do różnych sposobów wypowiedzi? Na ile takie postawy związane są z „modami” panującymi w danej epoce, na ile zaś wynikają z osobowości konkretnego artysty?

Spróbuj wykazać, czy w przypadku dzieł wybranego przez Ciebie artysty mamy do czynienia z wzajemnym komentowaniem się dzieł plastycznych i literackich, z funkcją ilustracyjną, czy może raczej dzieła z różnych dziedzin dopełniają się w całożyciowym dziele, tworząc całość, bez której nie byłoby możliwe wyrażenie w pełni wszystkich treści, które artysta chce przekazać?

Ważne jest, by określić swój stosunek do omawianych problemów, pokazać, że zagadnienie Cię interesuje. Przedstawienie własnego poglądu popartego wcześniej przemyślanymi argumentami zawsze robi dobre wrażenie i zachęca do uważnego słuchania.

Pytania do dyskusji

Dlaczego współcześni artyści coraz częściej sięgają po różne formy wypowiedzi – zarówno plastyczne, jak i literackie?

Proponowana odpowiedź
Dawniej, gdy sztuka miała głównie charakter obrzędowy (a działo się tak do schyłku średniowiecza), jej tematyka była z góry ustalona i zmieniały się jedynie w czasie formy tych samych przedstawień i treści – głównie religijnych. „Rzucenie światła” na człowieka zaowocowało powstaniem sztuki indywidualnej. Stała się ona dialogiem między ludźmi. Jednocześnie artysta został tym, który ma wykazać swój talent, zainteresować odbiorców poprzez wyrażenie siebie. Dlatego coraz ważniejsze stają się różne – coraz mniej sformalizowane środki wyrazu. Bogate osobowości poszukują bogactwa środków wypowiedzi i znajdują je w różnych dziedzinach sztuki. W dzisiejszych czasach mamy dostęp do coraz większej ilości środków technicznych ułatwiających tworzenie i utrwalanie obrazów, wypowiedzi, dźwięków. Często praca współczesnego artysty opiera się tylko na ich przetwarzaniu z pomocą techniki. Jednak warto pamiętać, że niewielu dane jest osiągnąć prawdziwe mistrzostwo w kilku dziedzinach sztuki. Jest to przywilejem osobowości wybitnych.

Pojęcia do zapamiętania

osobowość twórcza – stałe cechy psychiczne i typowe dla danej osoby mechanizmy wewnętrzne, które wpływają na sposób wyrażania się poprzez działalność twórczą;

autokreacja – wyrażanie siebie, opieranie się we własnej twórczości artystycznej na doświadczeniach wewnętrznych;

synestezja – odczuwanie pod wpływem jednego bodźca wrażeń dotyczących różnych zmysłów (np. dźwięk odbierany słuchem – jako ton, wzrokiem – jako barwa lub kształt, zmysłem dotyku – jako zimny lub ciepły, itp.);

ekspresjonizm – kierunek w sztuce traktujący dzieło jako subiektywny wyraz przeżyć wewnętrznych twórcy;

masochizm – doznawanie satysfakcji seksualnej pod wpływem bólu i upokorzeń zadawanych przez partnera, znajdowanie przyjemności w zadawaniu sobie cierpień psychicznych.

Bibliografia

• Leopold Staff, Michał Anioł i jego poezje
• Album z reprodukcjami dzieł Michała Anioła
• Stanisław Wyspiański, Dramaty
• Album z reprodukcjami malarstwa Stanisława Wyspiańskiego
• Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe, Sanatorium pod Klepsydrą
• Bruno Schulz, Xięga Bałwochwalcza