Różne sposoby funkcjonowania motywu winy i kary w literaturze. Omów zagadnienie, odwołując się do wybranych przykładów.

Człowiek jest jedynym stworzeniem obciążonym winą.
(John Steinbeck)

Wszyscy jesteśmy wyjątkowymi wypadkami. Wszyscy chcemy odwołać się do czegoś! Każdy żąda dla siebie niewinności za wszelką cenę, nawet jeśli dlatego miałby oskarżyć rodzaj ludzki i niebo.
(Albert Camus)

Wiem, że nic mnie nie usprawiedliwia, ponieważ sama sobie stoję na przeszkodzie.
(Wisława Szymborska)

Strategie wstępu

  • Czym jest wina i jak rozumieć pojęcie kary?
  • Wina – „Wykroczenie, występek, grzech, przyczynienie się do czegoś złego, powód złego. Jednocześnie można pojmować ją jako odpowiedzialność za dany czyn”.
    (Słownik symboli)
  • Kara – „Środek represyjny lub wychowawczy, stosowany względem osób, które popełniły przestępstwo lub naruszyły normy prawne albo obyczajowe”.
    (Słownik języka polskiego)
  • Długa historia winy i kary w literaturze od Biblii i mitów greckich aż do czasów współczesnych (biblijni bohaterowie, którzy popełnili winę i zostali za nią ukarani, to Adam i Ewa. Współczesny bohater, zarazem kat i ofiara, to Jürgen Stroop – postać z utworu Moczarskiego Rozmowy z katem).

Strategie rozwinięcia

Słynni bohaterowie związani z motywem winy i kary:

  • Kain (Biblia Tysiąclecia),
  • Syzyf,
  • Prometeusz (Jan Parandowski, Mitologia),
  • Makbet (Szekspir, Makbet),
  • Zenon Ziembiewicz (Zofia Nałkowska, Granica),
  • Jürgen Stroop (Kazimierz Moczarski, Rozmowy z katem).

Wina i kara motywem literackim, ale i kategorią moralną, religijną, prawną. Literackie i nieliterackie przykłady tematu winy i kary:

  • Mickiewicz, Dziady cz. II, Pan Tadeusz,
  • Moczarski, Rozmowy z katem,
  • Reymont, Chłopi.

Konsekwencje obecności tego motywu w różnych dziedzinach życia. Opinia publiczna (Prus, Omyłka – zjawisko vox populi), reportaże, etos zawodowy, dyskusje na forum społecznym, publicznym. Złożone relacje winy i kary (Nie każda wina pociąga za sobą karę – Broniewski, Ballady i romanse. Nie każda kara jest związana z winą – Kafka, Proces).

Obecność tematu winy i kary w różnych tekstach kultury:

  • rycina Ursa Grafa Wysoki sąd 1519 r., fresk z kościoła św. Anastazji w Weronie, namalowany przez włoskiego artystę Antonia (Pisano) Pisanellego (1395-1455) przedstawia wisielców na szubienicy,
  • obraz Henryka Siemiradzkiego Pochodnie Nerona,
  • Villona Nagrobek w formie ballady…,
  • Norwida Do obywatela Johna Brown,
  • Sienkiewicza Janko Muzykant, Szkice węglem).

Ważniejsze ujęcia literackie omawianego motywu:

  • Biblia Tysiąclecia;
  • Jan Parandowski, Mitologia;
  • Sofokles, Antygona, Król Edyp;
  • Eurypides, Medea;
  • Szekspir, Makbet;
  • Byron, Giaur;
  • Mickiewicz, Lilie, Rybka, Świtezianka, To lubię, Dziady cz. II;
  • Słowacki, Balladyna;
  • Dumas, Hrabia Monte Christo;
  • Sienkiewicz, Krzyżacy, Pan Wołodyjowski;
  • Dostojewski, Zbrodnia i kara, Łagodna;
  • Conrad, Lord Jim;
  • Reymont, Chłopi;
  • Nałkowska, Granica;
  • Bułhakow, Mistrz i Małgorzata;
  • Kafka, Proces;
  • Herling-Grudziński, Inny świat;
  • Steinbeck, Na wschód od Edenu;
  • Camus, Upadek, Dżuma;
  • Broniewski, Ballady i romanse;
  • Miłosz, Który skrzywdziłeś…, Ballada;
  • Szymborska, Rehabilitacja;
  • Różewicz, Lament:
    (…) mam lat dwadzieścia
    jestem mordercą
    jestem narzędziem
    tak ślepym jak miecz
    w dłoni kata (…)

Funkcje literackich ujęć winy i kary – poznawcze, dydaktyczne, prewencyjne, profilaktyczne. To poznanie możliwości natury ludzkiej. Przestroga przed błędami (np. Dostojewski, Łagodna). Wskazanie dróg wyjścia. Przekonanie o pomocy i szacunku ze strony innych ludzi (Dostojewski, Zbrodnia i kara). Pokazanie, jak ludzie mogą się zmienić. Umocnienie wiary w człowieka i w dobro. Przedstawienie potrzeby praworządności (Mickiewicz, Pan Tadeusz). Pokazanie krzywdy ludzkiej i demoralizacji, upadku człowieka i jego spustoszenia moralnego (Moczarski, Rozmowy z katem).

 

Strategie zakończenia

Problem winy i kary łączyć należy z pojęciem odpowiedzialności, a także zagadnieniem rehabilitacji.

Co to jest odpowiedzialność?
Odpowiedzialność uwarunkowana jest etyką jednostkową i społeczną, polega na obowiązku moralnym lub prawnym odpowiadania za swoje czyny przed społeczeństwem, ale i przed samym sobą.
(Słownik symboli)

Mickiewicz, Pan Tadeusz, Herling-Grudziński, Inny świat. „Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”(&1. art.1.kk)

Jak rozumieć pojęcie rehabilitacja?
Rehabilitacja – przywrócenie do czci osoby niewinnie skazanej; przywrócenie utraconych praw i zatarcie skutków skazania. Potocznie – przywrócenie komuś dobrej opinii, oczyszczenie z niesłusznych zarzutów.
(Mały słownik języka polskiego)

Ludowe pojmowanie sprawiedliwości („Nie ma zbrodni bez kary”): społeczny szacunek dla praworządności i oczekiwanie jej wyegzekwowania. Fundamentalne zasady etyki chrześcijańskiej i ludowe zasady moralne uzupełniają się wzajemnie i są ze sobą zgodne w sprawach winy i kary (popełniona krzywda powinna być naprawiona i ukarana, winny powinien się zrehabilitować

  • Dickens, Opowieść wigilijna,
  • Mickiewicz, Pan Tadeusz)

Istota człowieczeństwa to m.in. umiejętność bycia sędzią dla samego siebie (Kant ,Krytyka praktycznego rozumu, imperatyw kategoryczny), etyka moralnego obowiązku (Conrad – proste prawdy moralne – „Zrobiłem, co słuszne” oceni skromnie MacWhirr swoją postawę, która przyczyniła się do uratowania statku przed żywiołem i… przed ogarniętymi paniką i żądzą pieniędzy ludźmi – Tajfun). To także chęć ponoszenia odpowiedzialności – Herbert, Przesłanie Pana Cogito:

(…) Idź bo tylko tak będziesz przyjęty do grona zimnych czaszek do grona twoich przodków: Gilgamesza Hektora Rolanda obrońców królestwa bez kresu i miasta popiołów. Bądź wierny Idź

 

Pytania do dyskusji

Odwołując się do literatury, podaj przykłady najdziwaczniejszych kar, jakie spadły na bohaterów literackich, którzy w swoim życiu zawinili, i uzasadnij funkcję takiego niezwykłego sposobu wymierzenia kary.

Proponowana odpowiedź
Najdziwniejsze kary spadające na bohaterów literackich mających na sumieniu jakąś winę odnaleźć możemy w baśniach, w których za pomocą czarów ludzie zamieniają się w zwierzęta lub przedmioty. Taka, na swój sposób zabawna, kara spotkała drewnianego pajaca – Pinokia, któremu z powodu kłamstwa urósł długi nos, a z powodu braku posłuszeństwa, lenistwa i niegrzecznego zachowania – ośle uszy. Gdyby bohater nie poprawił się, prawdopodobnie całkowicie zamieniłby się w osła. Ponieważ jednak wykazał się dzielnością i dobrocią, został nagrodzony ludzką postacią. Dziwne i niesamowite kary spotykamy w balladach Adama Mickiewicza, utworach opartych na wierzeniach ludowych. Z ballady Rybka dowiadujemy się, że za uwiedzenie Krysi pan ze dworu został zaklęty w kamień. Bohaterka utworu To lubię – panna o nieczułym sercu – ukarana została w ten sposób, że uległa przeistoczeniu w odrażającą zjawę i musiała straszyć podróżnych, póki ktoś nie wyraził się, że lubi takie atrakcje. Pani z ballady Lilie zapłaciła za swoją zbrodnię tym, że pochłonęła ją ziemia, a cerkiew, w której chciała popełnić krzywoprzysięstwo, zapadła się całkowicie. Inne ballady przynoszą nie mniej niesamowite pomysły kar: oto najeźdźcy bezbronnego grodu zostają zalani przez jezioro, które nagle powstaje w miejscu miasta. Podobny los spotyka niewiernego kochanka – bohatera ballady Świtezianka. Ginie on w odmętach jeziora, dokąd zwabiła go dziewczyna, której zaufanie zawiódł. Czytając baśnie, legendy i ballady Mickiewicza, a także Dziadów cz. II, możemy dojść do wniosku, że najdziwniejsze kary pochodzą z podań i przekazów ludowych. Nikt tak jak lud nie potrafi być pomysłowy w wymierzaniu sprawiedliwej kary.

Który z bohaterów literackich, mających na swoim sumieniu winę, utrwalił się szczególnie silnie w Twojej pamięci i dlaczego?

Proponowana odpowiedź
Interesującym bohaterem, który przewinił tym, że nie pomógł topiącej się z rozpaczy dziewczynie, jest Clamence – bohater utworu Camusa ­Upadek. Do momentu popełnienia winy uchodzi we własnym odczuciu za osobę pomagającą innym. Po incydencie, który zdarzył się w jego życiu, ten były adwokat staje się sędzią – pokutnikiem. Od tej pory nieustannie dokonuje sądu nad sobą i innymi ludźmi. Twierdzi, że w świecie bez Boga sędzią jest człowiek, który nie dopuszcza możliwości ułaskawienia. Clamence uważa, że aby osądzić ludzi, trzeba najpierw osądzić samego siebie, przyznać się do własnej nikczemności. W jego świecie nie ma podziału na oskarżonych i oskarżających, wszyscy są sędziami – pokutnikami. Clamence więc pokutuje za siebie i za innych ludzi („Wszyscy są winni losu wszystkich”). Absurd egzystencji ludzkiej i świata ujawnia się w zakończeniu patetycznej spowiedzi Camusowskiego bohatera, który mówi: „Nie zmieniłem swego życia, kocham siebie nadal i posługuję się innymi”. Clamence trwa więc w swej ludzkiej winie… Jest bohaterem tragicznym w swym rozdarciu, wolności i ludzkiej niedoskonałości.

Przytocz frazeologizmy związane z winą i karą i objaśnij znaczenie tam, gdzie może ono budzić wątpliwości.

Proponowana odpowiedź
Przykłady frazeologizmów związanych z winą:

• zmazać winę
• darować komuś winę
• zrzucać na kogoś winę
• wina jest po czyjej stronie?
• być winnym zbrodni
• Bogu ducha winien (niewinny, nikomu niewadzący)

Przykłady frazeologizmów związanych z karą:

• dotkliwa kara
• kara pozbawienia wolności
• kara boska
• kara śmierci
• zabronić czegoś pod karą
• darować komu karę
• podlegać karze
• ujść kary
• wywinąć się od kary
• kara wisi nad kimś
• Przysłowia: „Bez kary nie ma miary.” „Kara za występkiem chodzi”.

 

Bibliografia podmiotu

• Biblia Tysiąclecia
• Sofokles, Antygona, Król Edyp
• Eurypides, Medea
• Jan Parandowski, Mitologia
• William Szekspir, Makbet
• Johan Wolfgang Goethe, Faust
• George Byron, Giaur
• Victor Hugo, Nędznicy
• Adam Mickiewicz, ballady: Rybka, Lilie, To lubię, Świtezianka; Dziady cz. II, Pan Tadeusz
• Julusz Słowacki, Balladyna
• Cyprian Kamil Norwid, Do obywatela Johna Brown
• Aleksander Dumas, Hrabia Monte Christo
• Charles Dickens, Opowieść wigilijna
• Henryk Sienkiewicz, Potop, Pan Wołodyjowski
• Joseph Conrad, Lord Jim, Tajfun
• Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara, Łagodna
• Władysław Stanisław Reymont, Chłopi
• Bolesław Prus, Omyłka
• Oskar Wilde, Portret Doriana Graya
• Zofia Nałkowska, Granica
• Michaił Bułhakow, Mistrz i Małgorzata
• Franz Kafka, Proces
• John Steinbeck, Na wschód od Edenu
• Albert Camus, Dżuma, Upadek
• Gustaw Herling-Grudziński, Inny świat
• Kazimierz Moczarski, Rozmowy z katem
• Władysław Broniewski, Ballady i romanse
• Czesław Miłosz, Który skrzywdziłeś, Ballada
• Wisława Szymborska, Rehabilitacja
• Tadeusz Różewicz, Lament