Czy inne dziedziny sztuki (malarstwo, rzeźba, architektura) mogą mieć wpływ na literaturę?

Czy inne dziedziny sztuki (malarstwo, rzeźba, architektura) mogą mieć wpływ na literaturę? Odpowiedz, analizując wybrane utwory.

Komentarz

Ten temat, przy pobieżnym oglądzie, wydawać się może dosyć trudny. Jednakże, jeżeli bliżej się mu przyjrzysz, to okaże się, że w literaturze jest naprawdę bardzo wiele nawiązań do malarstwa, rzeźby i architektury. Twoje zadanie to: wybrać takie dzieła literackie, które opowiadają o sztuce, są refleksją na temat wybranych dzieł sztuki, czy też takie, które powstały pod wpływem konkretnych dzieł malarskich czy rzeźbiarskich.

Inne możliwe sformułowania tematu

Wzajemne związki literatury i sztuki – omów wybrane teksty kultury.
Malarstwo, rzeźba i architektura jako inspiracja dla literatury. Omów temat, analizując celowo dobrane utwory.
Korespondencja sztuk – wyjaśnij to zjawisko, odwołując się do wybranych tekstów kultury.

Strategie wstępu

Rozpocznij od ogólnej refleksji nad zagadnieniem korespondencji sztuk.

To termin, którego używamy do określenia wzajemnych zależności literatury, sztuki lub muzyki. Jednym słowem: cytaty. Jeżeli w powieści pojawia się opis obrazu, a w obrazie z kolei przedstawienie zainspirowane powieścią czy wierszem – wtedy mówimy o korespondencji sztuk.

Postaw tezę:
sztuki korespondują ze sobą – malarstwo, rzeźba i architektura bywają inspiracją dla literatury, i odwrotnie.

Strategie rozwinięcia

Strategia pierwsza

Omawiaj po kolei wybrane dzieła literackie zainspirowane sztuką. Możesz ewentualnie podzielić je na:

W całości zainspirowane sztuką: Notre-Dame Juliana Przybosia, Dziewczyna z perłą Tracy Chavalier, Nike z Samotraki Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Ikar Jarosława Iwaszkiewicza.
W części poświęcone sztuce: Na wspak Jorisa Karla Huysmansa, Grób Agamemnona Juliusza Słowackiego, W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Prousta.

Strategia druga

Na pierwszym miejscu postaw dzieła literackie inspirowane sztuką starożytną. Będą to: Nike z Samotraki Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Grób Agamemnona Juliusza Słowackiego, Pigmalion Bernarda Shawa. Postaw tezę, że: starożytność – a więc także sztuka starożytna – to podstawa naszej kultury – odwołania do niej występowały i występują zawsze. Dlatego więc antyk należy traktować jako osobną kategorię.

Do drugiej kategorii możesz zaliczyć dzieła literackie zainspirowane sztuką innych okresów historycznych. Tu możesz przyjąć strategię historyczną – wymieniaj dzieła sztuki według epok i analizuj ich odpowiedniki literackie.

Powróć do zagadnienia teorii korespondencji sztuk.

Termin ten zawdzięczamy poniekąd Charles’owi Baudelaire’owi, który zatytułował jeden ze swoich wierszy Correspondancess. W polskim tłumaczeniu znany jest on jako Oddźwięki. Od omówienia tego utworu będziesz mógł zacząć rozważania na temat wpływu sztuki na literaturę.

Oddźwięki Baudelaire’a to sonet mówiący o jedności między światem ludzkim, światem natury i całym kosmosem. Dźwięki, wonie i kolory mogą sobie odpowiadać, zapach może być zielony jak łąka, a kolor słyszalny niczym muzyczny akord. Poszczególne sztuki oddziałują na poszczególne zmysły człowieka – sztuka totalna będzie odbierana przez wszystkie zmysły naraz.

Przejdź do dzieł w całości zainspirowanych sztuką.

Na pierwszym miejscu możesz postawić:

Notre-Dame Juliana Przybosia – to awangardowy wiersz opisujący wnętrze słynnej katedry paryskiej. Poeta zapisał w nim swoją fascynację ogromem i sakralną aurą świątyni. Nazwał kościół „przepaścią odrzuconą w górę”.

Następnie omów:

Nike z Samotraki Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej – poetka nawiązuje tu do starożytnego posągu znajdującego się w paryskim Luwrze. Rzeźba przedstawia biegnącą boginię Nike. Antyczna figura jest w dosyć kiepskim stanie – straciła ręce i głowę – wciąż jednak pozostaje piękna. Poetka do tego posągu porównuje miłość. To potężne uczucie, które nawet okaleczone (bez ramion) wciąż biegnie naprzód. Nie bacząc na trudy i przeszkody, żąda „utulenia” za wszelką cenę.

Ikar Jarosława Iwaszkiewicza – opowiadanie, którego akcja dzieje się w Warszawie, w czasie okupacji hitlerowskiej. Widzimy młodego chłopaka, który czyta książkę. Czyta tak zapamiętale, że nie widzi, iż wchodzi na jezdnię wprost pod nadjeżdżającą karetkę gestapo. Gestapowcy wyskakują z karetki i aresztują chłopaka. Dalszego ciągu można się tylko domyślać – prawdopodobnie bohater zginie, zakatowany gdzieś w podziemiach komendy gestapo. Los tego chłopca przypomina los Ikara – pogrążony we własnych młodzieńczych marzeniach został nagle i brutalnie sprowadzony na ziemię. Może zdążyłby uciec, gdyby był wystarczająco spostrzegawczy – młodość jednak nie potrafi przewidywać. Autor nawiązuje tu nie tylko do mitu o Ikarze. Jak sam pisze: zainspirował go obraz Piotra Bruegla pod tytułem Upadek Ikara. Dzieło to przedstawia tak naprawdę rolnika orzącego ziemię – spadającego do wody Ikara widzimy dopiero w tle, na drugim planie. Artysta zdaje się mówić: „Ikar zginął, ale życie toczy się dalej – tragiczna śmierć nie obchodzi innych ludzi – pogrążonych we własnym świecie”. Podobnie jest z bohaterem opowiadania Iwaszkiewicza – jego aresztowanie pozostało właściwie niezauważone, inni przechodnie prawie nie zwrócili na nie uwagi. Takie incydenty należały wtedy do „czarnej codzienności” – każdy musiał się zająć swoim własnym, także zagrożonym, losem.

Dziewczyna z perłą Tracy Chavalier – to współczesna powieść opisująca pracę Jana Vermeera van Delft tworzącego słynny obraz Dziewczyna z perłą. W połowie swojej kariery znany holenderski artysta namalował studium dziewczyny w turbanie i z kolczykiem z perłą. Często nazywano ją holenderską Moną Lizą. W powieści Chavalier prawda i fikcja splatają się, tworząc zadziwiająco spójną wizję zmysłowego i artystycznego przebudzenia, widzianego oczami dziewczyny, która stała się inspiracją dla malarza.

Sofiówka Stanisława Trembeckiego – poemat będący opisem wielkiego ogrodu żony magnata Szczęsnego Potockiego, Zofii Potockiej. Park był tworzony przez wiele lat, miał w zręczny sposób łączyć naturę z architekturą. Bujna roślinność wiła się po specjalnie złamanych kolumnach i skrytych w gąszczu pałacykach. Trembecki opisuje ogród na zamówienie właścicielki, poemat miał być odczytany na zakończenie prac budowlanych.

Teraz możesz omówić dzieła literackie nie w całości poświęcone sztuce.

Twoją pierwszą pozycją może być:

Na wspak Jorisa Karla Huysmansa (czytaj: Ismąsa) – to powieść opisująca życie diuka Jana des Esseintesa. Jest to człowiek zmęczony życiem światowym, który postanawia uciec od ludzi w zacisze podparyskiej prowincji. Tam tworzy sobie dom, który zdaje się przypominać jedno wielkie dzieło sztuki. Z niezwykłym wprost wyrafinowaniem diuk Jan kolekcjonuje obrazy – na przykład Goi lub El Greca – oraz dekoruje wnętrze mieszkania. Jadalnię przerabia na przykład na kajutę okrętową. Bohater powieści Huysmansa to typowy modernistyczny esteta – żyje wyłącznie sztuką i dla sztuki. Dnie spędza, medytując nad ulubionymi kolorami i ich wzajemnymi połączeniami. Dzieło sztuki tworzy nawet z obiadu.

Na zakończenie możesz omówić:

• W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Prousta – to gigantyczna wprost powieść (7 tomów) dotycząca, rzec można, wszystkiego – od życia towarzyskiego Paryża początku XX wieku aż po filozoficzne rozważania natury czasu. Duża część książki poświęcona jest jednakże opisom i analizom dzieł sztuki. Proust fascynował się malarstwem Vermeera oraz gotyckimi katedrami. Swoje doświadczenia konesera sztuki zawarł właśnie w Poszukiwaniu…

Pigmalion, Bernarda Shawa – komedia, której akcja przedstawia się mniej więcej tak: ceniony językoznawca profesor Higgins zakłada się z pułkownikiem Pickeringiem, że nauczy prostą kwiaciarkę, Elizę Doolittle, poprawnej angielszczyzny. Rezultat przewyższa oczekiwania wszystkich – na odbywającym się w salonie matki profesora spotkaniu Eliza odnosi towarzyski sukces. Bohaterka utworu Shawa staje się „dziełem” profesora, „ożywa” niczym posąg dłuta Pigmaliona.

Czas przejść do polskiej literatury.

Rozważ rolę sztuki w Grobie Agamemnona Juliusza Słowackiego. Ten wiersz jest refleksją poety nad grobem mitycznego wodza greckiego. Po opisie kurchanu (grobowca) Słowacki przechodzi do rozważań dotyczących świetnej historii starożytnej Grecji. Wspomina wielkich wodzów i ich wielkie czyny – na przykład Leonidasa pod Termopilami. Porównuje je z sytuacją zniewolonej Polski, wyciągając sceptyczne wnioski. Umęczona ojczyzna nigdy wielkością nie dorówna starożytnym, dopóki się nie wyzwoli z własnej przeszłości.

Strategia ujęcia historycznego

Możesz także rozwinąć swoją wypowiedź nieco inaczej – przyjmując perspektywę historyczną. Na początku przypatrz się starożytnym dziełom sztuki, które stały się inspiracją dla późniejszych pisarzy.
Do nich należą:

Posąg bogini Nike z Samotraki – był inspiracją dla wiersza Nike z Samotraki Marii Pawilikowskiej-Jasnorzewskiej.

Grobowiec Agamemnona – natchnął Juliusza Słowackiego do napisania poematu Grób Agamemnona.

Mityczna rzeźba Pigmaliona – od imienia mitologicznego „ojca rzeźbiarzy” zaczerpnął tytuł do swojego dramatu Bernard Shaw.

Mit o Pigmalionie
To jedna z pierwszych historii w dziejach kultury europejskiej mówiąca o sztuce. Król Cypru Pigmalion własnoręcznie wyrzeźbił posąg Galatei – kobiety tak pięknej, że się w niej zakochał. Nie mogąc ścierpieć, że była ona tylko z kamienia, wybłagał u Afrodyty ożywienie posągu. Mit ten ma nie tylko swoje odbicie w literaturze (dramat Bernarda Shawa) – jest opowieścią o sztuce mimetycznej – naśladującej naturę w doskonały sposób.

A oto dzieła z innych epok:

Średniowiecze

Katedra Notre Dame – opisał ją Julian Przyboś w wierszu Notre-Dame.
Katedra gotycka – dzięki niesamowitej aurze i cudownej architekturze natchnęła wielu pisarzy. Między innymi Marcela Prousta, Jorisa Karla Huysmansa.

Renesans

Mona Liza Leonarda da Vinci – obraz stał się punktem wyjścia do rozważań japońskiego poety Murano Shiro.
Możesz przywołać, jako ciekawostkę, wiersz japońskiego poety Murano Shiro pod tytułem Mona Lisa. To ciekawy utwór, pokazujący nam, jak na słynną „ikonę kultury europejskiej” patrzy Japończyk. Poeta w zabawny sposób krytykuje dzieło Leonarda. Estetyka Japonii stworzyła bowiem kanon piękna zupełnie inny niż europejski. Japończycy przede wszystkim portrety nie uważają za piękne!
Barok
Upadek Ikara Piotra Bruegela – zainspirował Jarosława Iwaszkiewicza do napisania opowiadania Ikar.
Dziewczyna z perłą Jana Vermeera van Delft – stała się tematem przewodnim książki Tracy Chavalier.

Strategie zakończenia

Podsumuj swoje rozważania. Możesz nazwać omówione przez siebie teksty literackie opowieścią o sztuce. Zaznacz, że opowieść ta była obecna w kulturze właściwie od początku istnienia sztuk.

Spróbuj także nawiązać do współczesnej teorii intertekstu. Intertekstem nazywamy dzieło cytowane w innym dziele. Postmoderniści uważają, że nie istnieje właściwie żadne dzieło sztuki, które by było wolne od jakichkolwiek nawiązań do przeszłości. Artyści często nawet sobie nie zdają sprawy, że cytują kogoś innego! Dzieła sztuki „muszą” więc w pewnym sensie pojawiać się w literaturze.

Możesz postawić tezę mówiącą, że korespondencja sztuk jest wynikiem wspólnoty doświadczeń artystów. To znaczy: malarze, rzeźbiarze i pisarze interesują się przede wszystkim tekstami kultury. Swoje dzieła tworzą opierając się na innych dziełach. Możesz tu powiedzieć, że tekst rodzi tekst. Trudno sobie wyobrazić pisarza, który nigdy nie był w muzeum.

Pytania do dyskusji

Dlaczego pisarzy tak często inspirują dzieła sztuki? Uzasadnij swoją odpowiedź.

Proponowana odpowiedź
Wynikało to przede wszystkim z ich własnych doświadczeń i przeżyć estetycznych. Często widziane przez nich dzieła sztuki zapadały im głęboko w pamięć, dawały natchnienie potrzebne do pisania. Czasami też zabierali po prostu głos w „dialogu” prowadzonym z przeszłością. Słynne dzieło sztuki z dawnych czasów mogło stać się doskonałą metaforą do rozważań o współczesności.

Opowiedziałeś, jak sztuka inspiruje literaturę – czy zdarzają się sytuacje odwrotne? Czy literatura inspiruje sztukę?

Proponowana odpowiedź
Oczywiście, że tak. Weźmy na przykład Biblię. Powstało do niej niezwykle dużo „ilustracji”. W średniowieczu lub baroku – malarstwo zajmowało się głównie przedstawianiem historii biblijnych.

Czy znasz pisarzy, którzy także malowali lub rzeźbili?

Proponowana odpowiedź
Takim artystą był na pewno Leonardo da Vinci – jako człowiek renesansu zajmował się wszystkimi dziedzinami sztuki i nauki. Czynnie zajmował się rzeźbą także Cyprian Norwid – swoje zainteresowania sztuką zawarł w esejach oraz noweli Ad leones. Dla ścisłości należałoby też wspomnieć o Stanisławie Wyspiańskim, który zasłynął jako wielki pisarz i wybitny malarz, twórca projektów architektonicznych, a nawet… mebli (pięknych dzieł sztuki, ale bardzo niewygodnych).

Pojęcia do zapamiętania

Ekfraza – tak „fachowo” możesz nazywać opis dzieła sztuki w literaturze.

Synestezja – połączenie wrażeń zmysłowych i intelektualnych. Polega na kojarzeniu np. barwy (malarstwo) z dźwiękiem (muzyka) lub słowem (literatura).

Bibliografia

Joris Karl Huysmans, Na wspak – modernistyczna powieść ukazująca dekadenta żyjącego sztuką i dla sztuki
Marcel Proust, W poszukiwaniu straconego czasu – wielka synteza przeszłości i teraźniejszości.
Julian Przyboś, Notre-Dame – poetycki opis słynnej katedry paryskiej
Juliusz Słowacki, Grób Agamemnona – poeta medytujący o losie Polski podczas zwiedzania starożytnego grobowca.
Murano Shiro, Mona Lisa – wiersz opisujący słynne dzieło Leonarda da Vinci z perspektywy… estetyki japońskiej. Znajdziesz go w książce Estetyka Japonii
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Nike z Samotraki – wiersz o miłości zainspirowany rzeźbą przedstawiającą mitologiczną Nike
Tracy Chavalier, Dziewczyna z perłą – współczesna powieść ukazująca historyczno-fikcyjne kulisy powstania słynnego obrazu Jana Vermeera van Delft
Bernard Shaw, Pigmalion – dramat nawiązujący do mitycznej historii rzeźbiarza Pigmaliona
Charles Baudelaire, Oddźwięki – wiersz mówiący o korespondencji sztuk
Stanisław Trembecki, Sofiówka – wiersz będący opisem niezwykle pięknego ogrodu