Najwięcej tej krytyki znajdziemy w literaturze doby staropolskiej. Począwszy od renesansu – światłe umysły dostrzegały i krytykowały wady szlachty. Później także romantycy i pozytywiści, Młoda Polska i dwudziestolecie międzywojenne – w każdym z reprezentatywnych dzieł zamieszczano obraz szlachty. Lecz bądźmy sprawiedliwi – inne stany, np. duchowieństwo także obrywało swoje cięgi. Najmniej miał do powiedzenia chłop, lecz i on w prozie Żeromskiego wypada nieszczególnie. Poza tym jeśli odczytamy wady szlachty, jakie wylicza Mickiewicz w Panu Tadeuszu, to trzeba też pamiętać o zaletach, o wielkim sentymencie polskim do soplicowskiego dworku, o tym, że jeśli Jacek Soplica był paliwodą to był też patriotą itd. Wyliczmy więc najpierw wady, jakie literatura i historia zarzucały szlachcie, a potem rejestr tytułów utworów, w których można je znaleźć.

Wśród wad widzimy m.in.: prywatę, sobiepaństwo, sarmatyzm, przekonanie o własnej ważności, lenistwo, opilstwo, niechęć do ksiąg i nauki, skłonność do bójek i awantur, brak szacunku dla władzy królewskiej.

Utwory: (wybór)

  • Mikołaj Rej – Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem
  • Jan Kochanowski – Pieśń o spustoszeniu Podola, Fraszki,Odprawa posłów greckich
  • Wacław Potocki – Nierządem Polska stoi, Zbytki polskie
  • Adam Naruszewicz – Chudy literat
  • Ignacy Krasicki – Satyry, bajki, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki
  • Julian Ursyn-Niemcewicz – Powrót posła
  • Adam Mickiewicz – Pan Tadeusz, Dziady
  • Juliusz Słowacki – Kordian
  • Zygmunt Krasiński – Nie-Boska komedia
  • Eliza Orzeszkowa – Nad Niemnem,
  • Bolesław Prus – Lalka
  • Stanisław Wyspiański – Wesele
  • Stefan Żeromski – Ludzie bezdomni, Wierna rzeka, ­Przedwiośnie
  • Witold Gombrowicz – Ferdydurke.