Nawiązania do antyku we współczesnej poezji polskiej.

Komentarz

Dość trudny temat – wymaga czasu na poszukiwanie utworów, w których te nawiązania są obecne, dokonanie ich selekcji i podziału. Tego typu tematy także są potrzebne, uczą samodzielności i wytrwałości (to niezbędne cechy badacza literatury).

Podpowiedź
Trzeba wiedzieć, gdzie szukać. Zamiast kartkować nerwowo wszystkie dostępne w bibliotece tomiki poezji, przejrzyj wiersze Zbigniewa Herberta, Czesława Miłosza, Jarosława Marka Rymkiewicza. Weź pod uwagę również Stanisława Grochowiaka i Wisławę Szymborską. Nawiązania do antyku można znaleźć także u tych poetów, po których mógłbyś w ogóle nie spodziewać się takiej „ekstrawagancji”, np. u Tadeusza Różewicza.

 

Antyk we współczesnej poezji polskiej

Forma pracy
Na pewno nie powinno być to chaotyczne wyliczenie. Nawet gdy uda Ci się znaleźć ponad 50 wierszy nawiązujących do starożytności, możesz pogratulować sobie cierpliwoś­ci i sprytu – to jednak nie wystarczy. Pogrupuj te utwory, znajdź bohaterów mitologicznych i twórców kultury starożytnej, którzy często pojawiają się w naszej poezji. Zastanów się, dlaczego właśnie oni.


Jak zacząć?

Od ogólnej, krótkiej prezentacji materiału, który udało Ci się zebrać, lub od oceny poezji współczesnej nawiązującej do antyku.

Przykład

Antykowi zawdzięczamy bardzo wiele i choć tych zależności, powiązań, najrozmaitszych „pamiątek” nie zauważamy na co dzień, to właśnie starożytność grecka i rzymska w dużej mierze ukształtowała naszą kulturę. Może więc nawiązania do starożytnych mitów, bohaterów, bogów i filozofów są jedną z form spłaty tego specyficznego długu, który zaciągnęliśmy u Greków i Rzymian?
Ta poezja nie jest jednak łatwa w odbiorze – wymaga świetnej znajomości mitologii, kultury, filozofii… Zobaczmy, czy warto wysilać pamięć, szperać w zbiorach mitów greckich, słownikach i encyklopediach kultury antycznej i czy czeka nas za to jakaś nagroda, np. w postaci pięknego, uniwersalnego przesłania.


Co w rozwinięciu?

W rozwinięciu powinny także znaleźć się twoje przemyślenia, czyli odpowiedź na pytania:

  • Który wiersz spodobał Ci się najbardziej? Co wartościowego, ważnego, godnego uwagi, zniewalającego w nim znajdujesz?
  • Który z wymienionych przez Ciebie poetów zasługuje na wyróżnienie?
  • Czy któryś z wierszy zapamiętasz na zawsze? Dlaczego?
  • Które utwory wydają Ci się niezbyt dobre?
  • Czy nawiązania do antyku we współczesnej poezji czemuś służą? Czy nie dałoby się powiedzieć tego samego bez ubierania bohaterów wierszy w antyczne kostiumy?

Sposoby nawiązywania do antyku dzielą się na dwie podstawowe grupy: rewokacje i prefiguracje.

  • Rewokacje to przewrotne nawiązania do dobrze znanych mitów, odwrócenie dobrze znanych wątków do góry nogami, świeże, odkrywcze i nowatorskie spojrzenie na dany mit. Przykładem rewokacji może być Odys Jarosława Marka Rymkiewicza. Jesteśmy przyzwyczajeni do myśli, że po powrocie do Itaki bohater wojny trojańskiej panował na wyspie jeszcze przez długi czas, cieszył się ze spotkania z Penelopą i Telemachem. Takie zakończenie trwającej 10 lat i momentami morderczej tułaczki wydaje się być logiczne – zasłużony odpoczynek i ciepło po latach podróżowania. A jednak Odys z utworu Rymkiewicza przybywa do Itaki tylko na krótki czas i nie decyduje się zostać tam na stałe…
  • Prefiguracja to potraktowanie mitu jako ogólnej ramy, zarysu, modelu kształtującego sytuację podmiotu lirycznego. Z prefiguracją mamy do czynienia w Circe Tadeusza Różewicza. Aby zrozumieć utwór, trzeba, oczywiście, wiedzieć co nieco o tytułowej postaci. Była to piękna czarodziejka, u której Odyseusz i jego kompani gościli przez jakiś czas i która zamieniła jego towarzyszy w wieprze. Sytuacja liryczna jest zaskakująca, ale mniej czy bardziej zrozumiała: oto kolejka do taniej jatki po mięso (wieprzowe?).

Najpopularniejsi dziś bohaterowie mitologiczni, filozofowie, najczęściej przywoływane zdarzenia.

• Wojna trojańska

– Chwila w Troi Wisławy Szymborskiej
– Monolog dla Kasandry Wisławy Szymborskiej
– O Troi Zbigniewa Herberta

Chwila w Troi Wisławy Szymborskiej przenosi nas w krainę marzeń piegowatych dziewczynek z warkoczykami. Marzą, że są tak piękne jak Helena, a konsekwencją ich boskiej urody jest fakt, że

znad talerza,
znad książki,
sprzed lustra
porywane bywają do Troi (…)
Twarzyczki ich
warte odprawy posłów
dumnie sterczą na szyjach
godnych oblężenia.

• Prometeusz

– Stary Prometeusz Zbigniewa Herberta
– Prometeusz Leopolda Staffa

Utwór Staffa ma (pozornie!) charakter lekki i żartobliwy. Gdy przybywa Herakles i ma zamiar uwolnić tytana od strasznej męki, ten protestuje! Mówi, że do twarzy mu w tych łańcuchach. Postaraj się odnaleźć w nim głębsze, gorzkie i ironiczne przesłanie.

Zabawny może wydawać się także wiersz Herberta, ukazujący Prometeusza jako starszego pana, spędzającego wieczory przy kominku, podczas gdy żona krząta się po domu. Jego przytulne, mieszczańskie gniazdko ozdabiają wiszący na ścianie list dziękczynny od tyrana Kaukazu oraz wypchany ptak (zgadnij jaki?).

• Odyseusz

– Odys Leopolda Staffa
– Odys Jarosława Marka Rymkiewicza

• Dedal i Ikar

– Wciąż o Ikarach głoszą… Ernesta Brylla
– Prawa i obowiązki Tadeusza Różewicza
– Ikar Stanisława Grochowiaka

Ci trzej poeci stanęli po stronie Dedala. Wyżej cenią trud rolników i innych ciężko pracujących ludzi, zakończoną sukcesem ucieczkę Dedala niż postawę ikaryjską.

• Apollo

– Apollo i Marsjasz Zbigniewa Herberta
– Do Apollina Zbigniewa Herberta

Zwróć uwagę zwłaszcza na wiersz Apollo i Marsjasz. Bóg kojarzony z łagodnością, pięknem, poezją i sztuką ukazany został jako pozbawiony wyższych uczuć okrutnik. Straszna męka Marsjasza, cierpienie żywcem obdzieranego ze skóry, robi na nim jedynie przykre wrażenie. Odchodzi, gdy już nie może ścierpieć jego strasznego krzyku. I nie są to bynajmniej wyrzuty sumienia, lecz jego (specyficzny) estetyzm.

• Nike

– Nike, która się waha Zbigniewa Herberta
– Nike Ernesta Brylla
– Nike z Samotraki Leopolda Staffa

• Heraklit z Efezu

– Heraklit Czesława Miłosza
– W rzece Heraklita Wisławy Szymborskiej
– Heraklicie – przyjacielu… Haliny Poświatowskiej


Jak zakończyć?

W zakończeniu z powodzeniem może znaleźć się odpowiedź na któreś z wymienionych wyżej pytań. Można także nawiązać do tezy sformułowanej we wstępie i w ten sposób spiąć całą pracę elegancką klamrą.

Przykład

Większość utworów współczesnych klasyków wydała mi się efektowna, lecz pozbawiona jakiegoś większego sensu. Mimo tego i tak jestem zadowolona ze swoich poszukiwań, tych kilku godzin spędzonych wśród tomików Herberta, Staffa i Miłosza. Przeczytałam ponad 30 wierszy, a ważny, niezwykle mądry i wart zapamiętania był – według mnie – tylko jeden. Oto jego końcowe wersy: Każdy z nas jest Odysem,/ Co wraca do swej Itaki.

 

Czy wiesz, że…
Kultura antyczna to nie tylko skarbiec toposów, motywów i archetypów. Łacinie zawdzięczamy sentencje i przysłowia, które na stałe (choć na ogół w zmienionej nieco formie) weszły do polszczyzny, np. Kruk krukowi oka nie wykole – to przysłowie utrwaliło się w VI w.n.e. Dwa wieki wcześniej znane było przysłowie zawierające co prawda tę samą myśl, lecz brzmiące inaczej: Wrona wronie oczu nie wykłuje.
W antyku popularna była także sentencja Niczego natura nie dała ludziom bez pracy. Dziś mówimy: Bez pracy nie ma kołaczy.

Zobacz:

Jakie znasz sposoby nawiązywania do Biblii i antyku w literaturze?