Dlaczego autobiografia stała się ważnym tworzywem literackim w prozie i poezji XX wieku – odwołaj się do znanych Ci dzieł.

We wstępie

Można by się zastanowić, jak sytuacja wyglądała w ubiegłych wiekach, w dawnych epokach historycznoliterackich. Punktem wyjścia mogą stać się rozważania, czy autobiografia była wykorzystywana jako tworzywo literackie także wcześniej. Oczywiście, odnajdujemy takie sytuacje.

Jednak dopiero dojrzały romantyzm w pełni nobilituje autobiografię jako inspirujące tworzywo literatury. To założenie zgadza się z tak cenionym w tej epoce indywidualizmem. Dziady Mickiewicza, a zwłaszcza ich część III, są poświęcone martyrologii Polaków prześladowanych przez Nowosilcowa, sam wieszcz oskarżony o działalność filomacką był więziony w byłym klasztorze Bazylianów. Pewne wątki autobiograficzne odnaleźć można również w Nie-Boskiej komedii Krasińskiego, mówiącej o problemach romantycznego poety i arystokraty. Kopalnią wątków autobiograficznych są liryki Mickiewicza, np. słynny wiersz dedykowany Maryli Wereszczakównie Do M***, „nostalgicznie opisujący los samotnego wygnańca Do*** Na Alpach w Splügen czy znakomity, lapidarny Polały się łzy… Właściwie cała poezja romantyzmu, podkreślając indywidualność twórcy, podejmując problemy uwikłania jednostki w historię często o wymiarze tragicznym, obficie korzysta z autobiografii.

Jednakże o tym tylko wspominamy we wstępie. Praca nad naszym tematem, zgodnie z jego brzmieniem, domaga się przykładów z XX wieku!
We wstępie stwierdzamy więc, że interesujące nas zjawisko istniało również wcześniej, ale dopiero w wieku XX rozwinęło się na tak szeroką skalę. Tu również stawiamy pytanie o przyczyny istnej eksplozji literatury autobiograficznej.
Wnioskujemy, że niezbędne jest przeanalizowanie tych dzieł, które w dużej mierze zainspirowała autobiografia.

Podobno twórca zawsze w jakiś sposób pisze o sobie. Ale w XX wieku – celowo, otwarcie, aby odejść od fikcji, a powiedzieć prawdę o świecie. Czasem bawi się tą konwencją, igra z odbiorcą. Czasem tylko transponuje swoje doświadczenie i stwarza nowy świat. Oto przykłady.

Główna część pracy

Musimy znać nie tylko teksty, ale i konteksty, to znaczy powiązania wydarzeń i doświadczeń autorów z treścią (a także formą) ich dzieł. Materiału dostarczy nam zarówno 20-lecie, literatura wojenna, jak i powojenna.
Jakie dzieła możemy wykorzystać – jak autobiografia egzystowała w literaturze XX wieku?

Proces Franza Kafki. Wątki autobiograficzne (urzędniczej pracy samego autora) posłużyły do kreacji zmechanizowanego świata przypominającego koszmar. Bank potęguje wrażenie miasta jako molochu poddanego wszechobecnej hierarchii i władzy urzędników. Fikcyjne, złowrogie miasto przypomina Pragę, tak jak ją Kafka odczuwał – wyalienowany Austriak żydowskiego pochodzenia nienawidził stolicy Czech, która była dla niego obcym, złowrogim i przygnębiającym miejscem.

Sklepy cynamonowe Brunona Schulza. Tu ślady autobiografii nie są tak oczywiste, choć nie mniej widoczne. Schulz, opisując stare żydowskie miasteczko (może to portret Drohobycza, w którym twórca spędził niemal całe swoje życie), koncentruje się na kapitalistycznych przemianach cywilizacyjnych, które niszczą starą, dobrze znaną mu kupiecką mentalność. Sklepy… to poetycki zapis dojrzewania. Rozbudowane fragmenty jednego z opowiadań ukazują lekcję rysunków w szkole średniej – przypomnijmy, że autor Sanatorium Pod Klepsydrą był nauczycielem plastyki w gimnazjum.

Ferdydurke Witolda Gombrowicza. To książka, która była literackim następstwem wcześniejszego, debiutanckiego utworu Pamiętnik z okresu dojrzewania. Autobiografizm nie jest tu możliwy do uchwycenia wprost – powieść ma jednak wiele wspólnego z psychicznymi zmaganiami Gombrowicza (i każdego z nas!) z formą i konwencją życia społecznego. Przygody szkolne, konfrontacja z emancypacją Młodziaków czy wizyta w anachronicznym dworku – jako wydarzenia fikcyjne służą autorowi do wyrażenia zdecydowanego sprzeciwu wobec „gęby” i „upupienia”, a także innych stereotypów, z którymi styka się każdy człowiek.
Opowiadania Tadeusza Borowskiego – w literaturze wojennej wątki autobiograficzne idą w stronę dokumentaryzmu. Tadek-narrator to psychiczne alter ego samego autora. Jego doświadczenia obozowe zmusiły go do zaakceptowania postawy relatywizmu moralnego po to, aby przetrwać w „kamiennym świecie”. Nie wolno jednak całkowicie utożsamiać narratora z Borowskim! – jak twierdzili świadkowie, wykazywał w obozie piękną postawę wobec współwięźniów, nie można tego powiedzieć o Tadku – bohaterze Opowiadań…
Autor niejednokrotnie padał ofiarą pomówień ludzi, którzy nie odróżniali bohatera-narratora od autentycznej postaci. Mimo autobiograficznej inspiracji pobytem w obozie nie wolno stawiać znaku równości między autorem i bohaterem.

Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego. Jest to bodaj najbardziej znaczące wykorzystanie autobiografii jako tworzywa książki. To porażający prawdą obserwacji zapis stworzony przez człowieka w warunkach ekstremalnych – autor przez kilka lat oczekiwał na śmierć, dzieląc celę z pacyfikatorem warszawskiego getta, Jürgenem Stroopem (jakże upokarzająca sytuacja!). Moczarski pomija samego siebie, koncentrując się na rozmówcy, pragnie zgłębić przyczyny degradacji psychicznej i moralnej, jaką powoduje hitleryzm (oprawcy stają się zarazem ofiarami!). Moczarski dąży też do ujawnienia sprawdzalnej prawdy historycznej.

Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. To napisana pięknym stylem, przejmująca głębią wyrazu relacja z najbardziej dramatycznego wycinka z życia autora – z pobytu w radzieckim łagrze. Opisany bardzo szczegółowo, charakteryzuje zarówno Grudzińskiego i jego bezkompromisową postawę (głodówka jako protest), jak i najrozmaitsze zachowania współwięźniów. Ten czas zostawił trwały ślad w przekonaniach pisarza na temat moralności – nie wolno za żadną cenę, nawet życia, ulec złu.

Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego. Znowu prawie dokument, pisany żywym, potocznym językiem. Daje wzruszający obraz okupacyjnej i powstańczej Warszawy, nie oczami wojskowego, lecz cywila. Autobiografizm służy tu jeszcze jednemu celowi – kreacji antybohatera.

Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego. Motywy autobiograficzne znowu są związane ze sferą psychiki autora, nie konkretnymi zdarzeniami z jego życia. Kreacja starego, znużonego życiem i pisaniem człowieka dużo mówi o egzystencji samego Konwickiego w deprymującej rzeczywistości socjalistycznej. Chociaż książka ta to przede wszystkim antyutopia, odnajdujemy w niej jednak pewne elementy biografii Konwickiego, przede wszystkim reminiscencje litewskie. Portret artysty uderza też podobieństwem poglądów i postawy bohatera do poglądów i postawy Konwickiego.

Wnioski

Zakończenie – może być rozbudowane, tu bowiem odpowiadamy na pytanie zawarte w temacie. Zastanawiamy się nad przyczynami eksplozji autobiografizmu, ich znalezienie po dokładnej analizie kilku (nawet pięciu, sześciu) przykładów nie powinno nastręczać kłopotów.
Skoro rozpatrywaliśmy, jak egzystuje autobiografia w dziełach XX-wiecznej prozy, spróbujmy dojść do konkluzji, dlaczego tak chętnie posiłkują się nią pisarze.
Oto kilka wniosków, które można wykorzystać w zakończeniu tej pracy:

wzrost roli indywidualizmu twórczego – artysta XX wieku świadomie traktuje własną biografię jako materiał na dzieło artystyczne,

dążenie do obiektywizmu ujęcia prawdy o świecie, odwrót od świata fikcyjnego jako mniej wiarygodnie opisującego skomplikowany świat XX wieku,

popyt wśród czytelników na „autentyczność”, współczesny odbiorca bardziej szuka faktów i propozycji ich interpretacji, niż ekscytuje się kolejnym eksperymentem artystycznym,

tzw. przeżycia pokoleniowe – los autorów staje się egzemplifikacją losów pewnego pokolenia. Dlatego też wątki autobiograficzne odnajdujemy również w liryce (Kolumbowie, dramat „ocalonych” u Tadeusza Różewicza, poezja Nowej Fali, w tym Stanisława Barańczaka).

Sformułuj pointę:

Widać więc, że szereg przyczyn, zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych, psychologicznych i socjologicznych przyczyniło się do wzrostu wykorzystania autobiografii jako, często podstawowego, tworzywa fikcji literackiej. „Zmieniła się skóra świata”, a także wrażliwość i oczekiwania czytelników – swoistej odpowiedzi na te wymogi udziela autobiografizm w literaturze.