Zinterpretuj wiersz Krzysztofa Kamila Baczyńskiego pt. Modlitwa III. Odpowiedz, o co prosi nadawca wypowiedzi poetyckiej.

Zinterpretuj wiersz Krzysztofa Kamila Baczyńskiego pt. Modlitwa III. Odpowiedz, o co prosi nadawca wypowiedzi poetyckiej.

Krzysztof Kamil Baczyński

Modlitwa III

jeżeli życie tak nas odstało
i nie doleci żadne wołanie,
odbierz nam, Panie, ten proch – nie ciało,
śmierć daj nam, Panie.

jeżeli skrzydła dzieci maleńkich
poobcinają, zamienią w kamień,
odbierz nam ziemię spod stóp przeklętych,
w glinę nas zamień.

jeżeli konać nam tak kazałeś
z twarzą pod butem, z hańbą u czoła,
jeżeli każde kochanie małe,
to nas nie wołaj.

jeżeli mokre gałęzie oczu,
jeżeli usta z płomieniem wiary
lękiem rozdmuchać i zakryć nocą,
miłość – pożarem,

to nas już nie karm ziemią ni niebem,
odbierz, gdy dałeś, niepokój godzin,
to zabij dzieci kamiennym chlebem
przed dniem narodzin.

Wyjaśnienie zadania

W przypadku wierszy związek między formą a treścią jest znaczący, gdyż z formy wiersza nierzadko wypływają jego główne treści. Są one zawarte nie w warstwie słownej, lecz właśnie brzmieniowej bądź gatunkowej. Tak też jest w przypadku wiersza Baczyńskiego. Podczas interpretacji nie możesz zapomnieć, że w warstwie gatunkowej wiersz ten jest zdeklarowaną modlitwą i fakt ten niesie za sobą określone konsekwencje. Ponadto dobrze będzie przywołać znane Ci wiadomości o pokoleniu wojny i okupacji. Powtórz pojęcia, które pomogą Ci odnaleźć właściwy dla tej twórczości kontekst: pokolenie stracone, spełniona apokalipsa, pokolenie Kolumbów, kataklizm, katastrofizm. Przywołaj znane Ci obrazy apokaliptyczne (Apokalipsa św. Jana, Dies irae Jana Kasprowicza) i zestaw je z kreacją Baczyńskiego. Pamiętaj, że głos, którym przemawia ten poeta, jest głosem całego pokolenia.

Najprostszy plan pracy

• charakterystykę „ja” lirycznego
• charakterystykę sytuacji komunikacyjnej w wierszu (rozmowa z Bogiem, a raczej skierowany do Niego monolog)
• określenie gatunku wiersza – poeta nawiązuje do formy modlitwy, nie jest to jednak tradycyjna modlitwa – punkty dostaniesz także za określenie, na czym polega jej nowatorstwo
• przywołanie terminów: pokolenie stracone, czas spełnionej apokalipsy, katastrofizm
• ukazanie wiersza w kontekście historyczno – literackim (utwór katastroficzny, powstały w czasie II wojny światowej)
• odwołanie do pozostałych wierszy poety (Historia, Pokolenie, Z głową na karabinie, Elegia o chłopcu… i inne)
• wskazanie na metaforę skrzydeł i nawiązanie do Wielkiej Improwizacji Adama Mickiewicza
• przywołanie wiersza Tadeusza Różewicza pt. Ocalony.

 

Warianty wstępu

Wariant 1

Zacznij od przeanalizowania formy wiersza.
Zauważ, iż składa się on z pięciu czterowersowych zwrotek, które rozpoczynają się anaforycznym „Jeżeli…” Taka regularna forma wiersza nadaje mu rytm, charakterystyczny dla formy, jaką jest piosenka. Rytmiczność wiersza pogłębiają regularne rymy abab, które w trzeciej i czwartej zwrotce rozluźniają się, co świadczy o wzroście emocjonalnej wypowiedzi wiersza (porządek ustępuje uczuciom). Podmiot liryczny wiersza przemawia w liczbie mnogiej („nas odstało”, „odbierz nam”, „nas już nie karm”), co oznacza, iż głosem mówiącym w wierszu jest głos całego pokolenia. Powtarzają się również, charakterystyczne dla gatunku, jakim jest modlitwa, bezpośrednie wezwania do Boga, np. „odbierz nam, Panie, ten proch” i „śmierć daj nam, Panie”.

Wariant 2

Zacznij od interpretacji tytułu wiersza.
Baczyński nazwał go Modlitwą III. Jednak nie jest to modlitwa typowa. Zauważ, że modlitwą w tradycji judeo-chrześcijańskiej jest rozmowa z Bogiem, a zarazem prośba o coś, zwykle jakieś wartości pozytywne. Często ta modlitwa – rozmowa ze Stwórcą ma dość skonwencjonalizowaną formę. Tutaj rozmowa jest oskarżeniem kierowanym do Boga w imieniu całego pokolenia, a tym, o co się prosi, jest śmierć, unicestwienie („śmierć daj nam, Panie”). W takim kontekście modlitwa staje się bluźnierstwem, oskarżeniem pod adresem Stwórcy („nas już nie karm…” „odbierz, gdy dałeś”).
Zauważ, że owa prośba o śmierć jest przekształceniem słów Modlitwy Pańskiej; słów „Chleba naszego powszedniego daj nam, Panie”.

Wariant 3

Przedstaw realia historyczno-literackie, które wpłynęły na ukształtowanie się pokolenia Kolumbów.
Zauważ, iż wszyscy ci młodzi ludzie weszli w rzeczywistość wojenną praktycznie jako dzieci, z młodzieńczymi ideałami i marzeniami o szczęśliwym życiu. Zamiast realizować swe marzenia, zostali zmuszeni do rezygnacji z nich. Postawiono ich w obliczu kataklizmu, który odebrał im młodość i odcisnął się piętnem na całym późniejszym życiu. Wytłumacz, dlaczego pokolenie to nazywa się straconym, a czasy, w jakich żyli, spełnioną apokalipsą.

 

Warianty rozwinięcia

Wariant 1

Dokonaj interpretacji wiersza, analizując poszczególne metafory i składające się nań obrazy. Zauważ, że poetyka Baczyńskiego jest spójna w obrębie całej jego twórczości. Tu również znalazły się charakterystyczne metafory: puste oczy, noc, kamienny chleb, glina i błoto, ogień, błotnista ziemia, pożar niosący zniszczenie.
Taka metaforyka charakterystyczna jest dla poezji z kręgu katastrofistów. Przedstaw bogatą tradycję tego nurtu, przywołując zarówno jej pierwowzory ( Apokalipsa św. Jana), jak i późniejsze interpretacje (Dies irae Jana Kasprowicza).
Wskaż, iż poglądy katastroficzne wiążą się przewidywaniem globalnej katastrofy, jaka wisi nad ziemią i jej mieszkańcami, a wszystkie znaki na niebie i ziemi mówią o jej rychłym nadejściu. Dodaj, iż II wojna światowa okazała się ziszczeniem tych przepowiedni w skali niewyobrażalnej dla ludzkiego umysłu. Na podstawie wiersza przedstaw sytuację jednostki w obliczu wojny. Wyjaśnij pojawiające się w wierszu obrazy (poucinane skrzydła, śmierć, twarz pod butem, kamienny chleb).

Wariant 2

Przywołaj inne znane Ci literackie modlitwy i interpretacje wiersza oprzyj na porównaniu ich z wierszem Baczyńskiego. Wiersz ten możesz zinterpretować w kontekście hymnu De profundis clamavi ad Te, Domine (Z głębokości wołam do Ciebie, Panie) powołując się zarówno na tłumaczenie Kochanowskiego, jak i Miłosza.
Na sytuację podmiotu lirycznego podobną hymnowi wskazują pierwsze wersy utworu: jest to głos pokolenia zapomnianego przez Boga, na darmo wołającego jego imię:

Jeżeli życie tak nas odstało
i nie doleci żadne wołanie,
odbierz nam, Panie, ten proch – nie ciało,
śmierć daj nam, Panie.

Innym kontekstem dla wiersza może być Moja piosnka II Cypriana Kamila Norwida. Zauważ, że oba wiersze zbudowane są na podobnej zasadzie. W obu, niczym refren powtarza się inwokacja do Boga. Jednak Norwidowskie „Tęskno mi Panie” nie ma w sobie znamion bluźnierstwa. Jest ono raczej prośbą zagubionego i samotnego człowieka, którego doświadczenie, mimo iż powszechne w obrębie pokolenia (Wielka Emigracja), jest jednak doświadczeniem jednostkowym, a nawet więcej, doświadczeniem jednostki wyjątkowej, poety i artysty, pozbawionego rodzinnego kraju. Baczyńskiemu tę jego ojczyznę również odebrano, ale odebrano gwałtem i siłą. On, jak i wielu jego rówieśników, młodych i niewinnych, zostało wrzuconych w rzeczywistość koszmaru, który spełnia się na jawie. Tęsknota Baczyńskiego jest tęsknotą za spokojem, normalnością, zwyczajnymi troskami i problemami. W obu przypadkach tęsknota ta przejawia się w metaforze chleba. U Norwida są to okruchy, które z szacunkiem podnosi się z ziemi, u Baczyńskiego chleb jest kamienny, nie syci głodu, a tym bardziej tęsknoty. Jest to chleb, który oznacza śmierć. Stąd wezwanie w ostatniej strofie wiersza, by Bóg w swej litości skrócił nieludzką mękę i odebrał „niepokój godzin”, który zesłał na to młode pokolenie.

Wariant 3

Pójdź tropem bluźnierców. Zauważ, że oskarżenia Boga o zło, jakie spotyka ludzi na ziemi, mają bogatą tradycję w literaturze. Zaczynając od romantyków i buntu Konrada z Wielkiej Improwizacji po katastrofistów początku XX wieku, wątek ten przewija się dość często w tradycji literackiej. U Baczyńskiego bunt przeciwko woli Boskiej sprowadza się nie tylko do prośby o rychłą śmierć.

Poeta prosi o dar nieodczuwania („w glinę nas zamień”), jak również nie-czucia i nie-słyszenia wołań Boga, który konać im kazał „z twarzą pod butem”. Poeta zarzuca Najwyższemu, że zawiódł młode i czyste serca jego rówieśników, wypalając cierpieniem wiarę z oczu („gałęzie oczu”), usta pełne wiary zalepiając strachem. Pełni bluźnierstwa dopełnia ostatni wers utworu, w którym poeta nakazuje Bogu zbijanie nienarodzonych dzieci, by nie musiały patrzeć na koszmar wojny.

Na romantyczne konotacje wskazuje również metafora lotu. O ile w Wielkiej Improwizacji, jak i Odzie do młodości Adama Mickiewicza motyw ten służył do wyrażenia wielkości i niezależności poety oraz do jego dumnego wznoszenia się ponad zwykłych śmiertelników, o tyle tutaj skrzydła są obcięte, a bohaterem tego losu jest nie ukształtowany artysta, lecz dziecko, które pozbawione skrzydeł niczym kamień spada w dół. Obraz dziecka jest metaforą nagminnie powracającą w tym wierszu („skrzydła dzieci maleńkich”, „kochanie małe”). Bezbronność dziecka w obliczu katastrofy jest również nawiązaniem do biblijnego, ale także romantycznego, bo powtórzonego w III części Dziadów, obrazu rzezi niewiniątek, jako symbolu ludzkiego, nie Boskiego, bestialstwa, na które jednak najwyższy wydał ciche przyzwolenie.

Warianty zakończenia

Wariant 1

Przywołaj inne wiersze poety: Historia, Pokolenie, Z głową na karabinie. Zakończ, odwołując się do metafory pokolenia straconego, które swoją młodość i swoje ideały, a nierzadko i życie oddało na pastwę wojny. Swoją wypowiedź możesz zakończyć cytatem z wiersza Tadeusza Różewicza Ocalony:

Szukam nauczyciela i mistrza
niech przywróci mi wzrok, słuch i mowę
niech jeszcze raz nazwie
rzeczy i pojęcia
niech oddzieli światło od
ciemności.

W przeciwieństwie do Różewicza, Baczyński nie ocalał prowadzony na rzeź. Swe młode życie oddał w powstaniu warszawskim w sierpniu 1944 roku, niedaleko placu Teatralnego w Warszawie.

Wariant 2

Zakończ, powołując się na doświadczenie pokoleniowe Polaków, którym nie dane było umrzeć w swej ojczyźnie (Wielka Emigracja, zabory, II wojna światowa). Zastanów się, jakie znaczenie ma dla Twojego pokolenia patriotyczna walka. Czy Wy odpowiedzielibyście na wezwanie, gdyby wróg zaatakował nasz kraj? Czy patriotyzm jest dzisiaj wartością pozytywną? Czy w społeczności wielokulturowej, jaką powoli staje się Europa i cały świat, słowa takie jak patriotyzm i ojczyzna niosą jeszcze jakieś znaczenie? Czy też stają się jedynie pożywką dla nacjonalistycznych jatek? Odpowiedz, odwołując się do własnych obserwacji.

Wariant 3

Zastanów się, jakie wartości przeciwstawia Baczyński nieludzkiej rzeczywistości, w jakiej przyszło mu żyć. Czy jest nią poezja? Czy twórczość daje zapomnienie i wyzwala z lęku i strachu przed śmiercią, czy może jest nią miłość? W zakończeniu pokaż, że lekiem na nieludzką rzeczywistość jest dla Baczyńskiego ucieczka w wykreowane światy (Sur le pont d’Avignon) oraz świat miłości. Tam jeszcze istnieją ludzkie uczucia, tam można znaleźć ciepło i współczucie. Miłość w wierszach Baczyńskiego zawiera w sobie pierwiastek wieczności, jawi się w poetyckim świecie poety jako wartość stała i niezmienna.

Konteksty

• Apokalipsa św. Jana
• Z głębokości wołam do Ciebie, Panie (psalm w tłumaczeniu Jana Kochanowskiego lub Czesława Miłosza)
• Moja piosnka II Cypriana Kamila Norwida
• Dies irae Jana Kasprowicza
• Historia, Pokolenie, Z głową na karabinie i inne wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego
• Kolumbowie. Rocznik 20 Romana Bratnego
• Wiersze Tadeusza Gajcego
• Ocalony Tadeusza Różewicza

Ważne pojęcie

Katastrofizm – tendencja w kulturze XX wieku wyrażająca się w przekonaniu o upadku wszelkich konstytutywnych dla kultury europejskiej wartości. Według katastrofistów, taki stan wyjałowienia ideowego niechybnie musi poprowadzić świat do zagłady. Katastrofizm nasilił się w latach 30. XX wieku, kiedy to zagrożenie II wojną światową stawało się coraz bardziej realne (historiozofia Oswalda Spenglera i Stanisława Ignacego Witkiewicza).
Choć piszesz pracę na poziomie podstawowym i właściwie nie musi Cię interesować warstwa brzmieniowa utworu oraz zastosowane w nim zabiegi poetyckie, warto, abyś zwrócił na nie uwagę. W wypadku poezji tego artysty są one niezmiernie ważne. Pomogą Ci spojrzeć na wiersz w szerszym kontekście i odkryć jego zupełnie nowe oblicze. Korzyść wymierna to kilka dodatkowych punktów…