Cywilizacja XX wieku to klęska czy tryumf człowieka? Rozstrzygnij ów dylemat, odwołując się do wybranych dzieł literackich, plastycznych, filmowych.

Zestaw lektur

• Antoine de Saint-Exupéry, Ziemia, planeta ludzi
• Albert Camus, Dżuma
• George Orwell, Rok 1984
• Ernest Hemingway, Komu bije dzwon
• Czesław Miłosz, poezje, Ziemia Ulro, Zniewolony umysł
• Gustaw Herling-Grudziński, Inny świat
• Aleksander Sołżenicyn, Archipelag Gułag
• Tadeusz Borowski, Pożegnanie z Marią
• Tadeusz Konwicki, Mała apokalipsa
• Andrzej Szczypiorski, Początek
• Sławomir Mrożek, Tango
• Tadeusz Różewicz, Kartoteka, poezje
• Aleksander Wat, Mój wiek
• Hanna Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem

Filmy:

• Europa, Europa Agnieszki Holland,
• Lista Schindlera Stevena Spielberga

Obrazy:

• Edward Munch – Krzyk,
• Andrzej Wróblewski – Rozstrzelanie,
• Pablo Picasso – Guernica,
• Andy Warhol – przykłady pop-artu

 

Wstęp

O cywilizacji XX wieku co powiemy? Że był to system masowego uśmiercenia i totalitaryzmu? Czy też demokracji i aktów bohaterstwa? Że jest to cywilizacja, w której człowiek zakpił z dotychczasowych ograniczeń: przestrzeni i czasu. Za sprawą samochodu, samolotu, telefonu, Internetu. Co z tego, że dzieli nas tysiące kilometrów, możemy spotkać się w sieci. Możemy już suchą nogą przebyć drogę z Francji do Anglii. Ale możemy też zginąć w wielkiej wojnie atomowej, a wciąż prześladuje nas – ludzi XX wieku – wspomnienie epoki pieców.

Poloniści powinni się zachwycić subtelną aluzją do znanego wiersza Czesława Miłosza Wieść:

O ziemskiej cywilizacji co powiemy?
Że był to system kolorowych kul…

Potem – zestawienie kontrastów, które będzie punktem wyjścia do szukania dowodów literackich potwierdzających i triumf, i klęskę naszego wieku. Bo oba pojęcia są prawdziwe.

 

Konspekt

Teza:
Będę bronić opinii, że wiek XX okazał się i klęską, i triumfem człowieka. Można porównywać i pytać: czego było więcej, co ważniejsze, ale prawda o cywilizacji musi wziąć pod uwagę dokonania i zbrodnie człowieka współczesnego.

1. Zbrodnie ludzkie: wojny, obozy koncentracyjne, łagry, akty zdrady, poniżenia, krzywdy.

Literatura wojenna, łagrowa i lagrowa.
Samo istnienie wojen światowych i totalitaryzmów XX wieku to klęska tej cywilizacji. Nie tylko masowa eksterminacja, ideologia podziału ludzkości na rasę panów i niewolników. Również stwarzanie sytuacji granicznych, próby, w której ujawniały się tchórzostwo, lęk, instynkt obrony życia kosztem drugiego człowieka (zmiany ludzkiej psychiki w Opowiadaniach Tadeusza Borowskiego).

2. Te same lektury, ale pokazujące zwycięstwo humanizmu w sytuacji wielkiej próby: wojny, obozu, łagru. Np.

  • postawa Grudzińskiego w Jercewie (zwłaszcza finalna głodówka);
  • Żydzi walczący w powstaniu w getcie; powstańcy Warszawy 1944;
  • Robert Jordan z Komu bije dzwon;
  • konspiratorzy z Początku Szczypiorskiego;
  • doktor Rieux z Dżumy;
  • ojciec Kolbe z eseju Święty.

Wniosek: Są postawy, które dowodzą, że nawet świat zbrodni i przemocy może okazać się triumfem człowieka.

3. Osiągnięcia nauki, medycyny, techniki – jako triumf cywilizacji. Dylemat kultury masowej jako klęski XX wieku.

Człowiek zwalcza wiele chorób, pokonał przestrzeń, lata w kosmos, świat stał się globalną wioską internetową. To triumf. Są nowe epidemie, szerzy się przemoc, nauka staje się groźbą, zamiera kultura wysoka – to klęska.

4. Literatura – parabole. Zwłaszcza te omawiające totalitaryzmy.

Rok 1984, Mała apokalipsa, Tango, Kartoteka. Także sztuki Becketta – o bezradności, jałowości życia, wymarciu wartości. To dowód na klęskę ludzi współczesnych.

 

Konkluzja

Wiek XX minął. Trudno wystawić mu jednoznaczną ocenę, bo przeraża i zachwyca. Trudno też mówić o jego jednolitości, bo początek wieku, który dopiero poznawał elektryczność – a koniec – wielką rewolucję informatyczną, to dwie różne epoki. Bliżej ostatecznej postaci wieku do trzeciego tysiąclecia, do swojego następcy – dwudziestego pierwszego. Należałoby zatem przeszczepić na nowy grunt triumf i nie dopuścić do powtórki dwudziestowiecznych klęsk.

Uwaga!
Temat mówi: rozstrzygnij dylemat, a my proponujemy rozwinięcie dowodzące racji obu ocen. Może tak być, jeśli tak właśnie myśli autor pracy. Jeśli zaś ktoś zechce dowieść jedynie czarnego (lub wyidealizowanego) portretu wieku – musi pamiętać o argumentach drugiej strony.

Sposoby na uatrakcyjnienie tematu

Taką pracę można uczynić oryginalną przez układ. Poprzepalać dowody klęski z dowodami triumfu. Spróbować procesu – oskarżenia i obrony cywilnej XX wieku. Spróbować wyobrazić sobie, jak będą pisać o wieku XX podręczniki. Można omówić go chronologicznie, według następstwa dat i wydarzeń historycznych. Można też dokonać przeglądu działami: kultura, nauka, historia itp. Można też ustosunkować się do tytułów, które nadają dwudziestemu stuleciu ludzie kultury: wiek komputerów, stulecie kłamców, wiek kobiet, epoka pieców, wiek masowej śmierci, stulecie demokracji… itp.

Najlepsze cytaty

Kto da świadectwo tym czasom?
Kto zapisze? Bo przecież nikt z nas:
za długo tu żyliśmy, za głęboko wchłonęliśmy
tę epokę (…)
Bronisław Maj – Kto da świadectwo

Miał być lepszy od zeszłych nasz XX wiek.
Już tego dowieść nie zdąży.
Wisława Szymborska – Schyłek wieku

Wymawiam: XX wiek i skóra mi cierpnie. Ogromy milczenia…
Czesław Miłosz

Stanęliśmy w świecie do egzaminu i oblaliśmy.
Friedrich Dürrenmatt

Wiek satyry skończony. Odtąd nie będziemy.
Podstępną mową szydzić z nieudolnych monologów.
Czesław Miłosz – Dziecię Europy

 

Przykład:

Proponowany wstęp

Czytam historię
I widzę, coś zrobił
Przez tysiąclecia, Człowiecze!
Zabijałeś, mordowałeś
I wciąż przemyśliwasz,
Jak by to robić lepiej.
Zastanawiam się, czyś godzien,
Aby cię pisać przez wielkie C
– pisał Leopold Staff w wierszu Człowiek.

Czy tak właśnie należałoby definiować cywilizację: myślenie nad tym, „jak zabijać lepiej”?

Proponowane rozwinięcie tematu

I Dlaczego tryumf – pozytywne aspekty rozwoju cywilizacji

Rozkwit miast i rozwój techniki

  • poezja Awangardy Krakowskiej – kult Miasta, Masy, Maszyny
  • Manhattan, reż. Woody Allen
    Kino jako nowy sposób wypowiedzi, wyraz marzeń i tęsknot ludzi, ucieczka od szarej rzeczywistości
  • Cinema Paradiso, reż. Giuseppe Tornatore
  • Historia kina w Popielawach, reż. Jan Jakub Kolski

Szerszy dostęp do sztuki

a) nowe techniki plastyczne pozwalające na szerokie rozpowszechnianie sztuki, np. pop-art (twórczość Andy’ego Warhola)
b) rozkwit wytwórni płytowych
c) kino i rynek wideo
d) teatr telewizji, stwarzający możliwość obcowania ze sztuką wysoką widzom, którzy z różnych przyczyn nie mogą udać się do teatru
e) reklama telewizyjna i billboardy
f) rozkwit sztuki użytkowej

Internet jako medium zbliżające ludzi

  • Masz wiadomość, reż. Nora Ephron i inne cukierkowe filmy tego typu

Rozwój psychologii i medycyny – źródłem wielu zwycięstw

  • Buntownik z wyboru, reż. Gus van Sant – terapia bohatera daje pozytywny skutek
  • Rain Man, reż. Barry Levinson – nie zapomina się, że chory nadal pozostaje człowiekiem, zasługującym na przyjaźń, miłość

Niezależność kobiet, ich prawo do pracy, własnego rozwoju, świadomego macierzyństwa – efektem przemian cywilizacyjnych i rozwoju medycyny

  • Świat według Garpa Johna Irvinga
  • Wbrew regułom, reż. Lasse Hallstrom (na podst. powieści Johna Irvinga Regulamin tłoczni win)
  • portrety pięknych, niezależnych kobiet w filmach Trzy kolory w reż. Krzysztofa Kieślowskiego
  • portret niezależnej kobiety, młodej reżyserki w Człowieku z marmuru Andrzeja Wajdy
  • powieści i opowiadania Margaret Atwood
  • Polka Manueli Gretkowskiej – niby-dziennik, portret niezależnej artystki i matki, znacznie odbiegający od stereotypu matki Polki

II Dlaczego klęska – negatywny wymiar zdobyczy cywilizacyjnych

Nauka, medycyna, technika w służbie potwornego zła

a) eksperymenty na ludzkich organizmach

  • Medaliony Zofii Nałkowskiej
  • opowiadania Tadeusza Borowskiego
  • Niemcy Leona Kruczkowskiego
  • Warkoczyk Tadeusza Różewicza
  • Krajobraz po bitwie, reż. Andrzej Wajda
  • Lista Schindlera, reż. Steven Spielberg

b) wojny jako skutek rozwoju techniki i przemysłu zbrojeniowego

  • Miss Saigon (muzyka Claude Michel Schõnberg, libretto i teksty piosenek Alain Boublil)
  • Szeregowiec Ryan, reż. Steven Spielberg

Obraz fabryki w literaturze i filmie
– maszyna jako zagrożenie

  • Tańcząc w ciemnościach, reż. Lars von Trier
  • Dzisiejsze czasy, reż. Charlie Chaplin
  • Ziemia obiecana, reż. Andrzej Wajda na podst. wyd. w 1899 r. powieści Władysława Reymonta

Bezduszne blokowiska

  • w Dekalogu Krzysztofa Kieślowskiego – bezduszne, szare, nieciekawe, podkreślające samotność człowieka wobec problemów egzystencjalnych
  • Alternatywy 4 Stanisława Barei – niefunkcjonalne, źle zbudowane, metafora systemu plus postać gospodarza domu (symbol karierowicza w systemie totalitarnym)
  • w wierszach Stanisława Barańczaka – „zmęczone”, akustyczne, stworzone do szpiegowania mieszkania („cztery kąty, a szpieg piąty”)

Pracoholik jako wytwór współczesnej cywilizacji

  • Poddani Microsoftu i Pokolenie X Douglasa Couplanda – pracownikom wielkich firm nie starcza czasu na uczucia i podstawowe życiowe czynności
  • Firma, reż. Sydney Pollack – firma uzależniająca od siebie pracowników, skłaniająca ich do niemoralnego postępowania z klientami
  • American Beauty, reż. Sam Mendes – postać żony głównego bohatera, której wrażliwość stępiała, a wyostrzył się zmysł walki o pieniądz

Manipulowanie człowiekiem jako jedna z podstawowych cech współczesnej cywilizacji

  • człowiek zniewolony przez amoralny reality show (temat bardzo na czasie) – Truman Show, reż. Peter Weir (bohatera bez jego wiedzy obserwuje świat!, tylko on nie wie, że jest bohaterem nieustającego serialu telewizyjnego)
  • oszustwo i manipulacja podstawowym tworzywem polityki: ogromny w tym udział ma telewizja – Fakty i akty, reż. Barry Levinson
  • manipulowanie człowiekiem w domu, pracy, szkole, miłości – np. American Beauty – główny bohater żyje pod presją pracodawców i żony (w ich oczach jest nieudacznikiem), jego córka i jej przyjaciółka ulegają serwowanym przez kulturę współczesną ideałom piękna

Kultura masowa jako zagrożenie
a) dla wolności człowieka

  • Miasteczko Pleasantville, reż. Gary Ross – w świecie pozornie nieszkodliwych, cukierkowych seriali, w których wszyscy są tacy sami, rodzi się nietolerancja
  • Truman Show, reż. Peter Weir – program o największej oglądalności, nieustannie nadawany przez komercyjną stację wymaga stłamszenia jednostki, manipulowania nią, odebrania jej wolności i prywatności (bohater pod ciągłą obserwacją)
  • produktem kultury masowej, mediów jest człowiek bez indywidualności, bez własnej osobowości, upodabniający się do wszystkich kameleon (Zelig Woody’ego Allena)

b) sztuka rodząca przemoc – rynek krwawych filmów i wideo

  • Funny Games, reż. Michael Haneke – podczas gdy patologiczni mordercy znęcają się nad niewinną rodziną, gra włączony (i opryskiwany krwią) telewizor, w decydujących momentach ofiary, a potem mordercy przejmują pilota, sugerując, że my – widzowie śledzimy cały czas tę opowieść (wymiar symboliczny tych scen)
  • Koniec przemocy, reż. Wim Wenders – opowieść o reżyserze, który dopiero gdy osobiście styka się z przemocą, gdy jego ona dotyka, zdaje sobie sprawę ze szkodliwej roli tworzonej przez siebie sztuki

c) kicz lub sztuka podporządkowana interesom producentów i sponsorów

  • Pół serio, reż. Tomasz Konecki – komedia opowiadająca o kompromisach artystów, pragnących sfilmować klasyczną historię

Potworne wizje przyszłości – wyrazem zagrożenia i frustracji, w jakich żyje współczesny człowiek

  • literatura science fiction
  • filmy katastroficzne
  • rzeczywistość gorsza niż film (11 września w USA)

Proponowane zakończenie pracy

Jaki jest bilans zysków i strat? Co nam dała cywilizacja, a co bezpowrotnie zabrała?
Niewątpliwymi zdobyczami są rozwój medycyny, techniki i psychologii, szybki przepływ informacji (telefon, komórka, Internet, satelity) i łatwiejszy do niej dostęp, udoskonalenie komunikacji (samochód, samolot). Żyjemy bez wątpienia w świecie mniejszych odległości, mniejszego wysiłku. Ale czy mniejszych zagrożeń?
Medycyna tylko pozornie przedłużyła nam życie (zanieczyszczenie środowiska, skażona żywność). Tylko pozornie jesteśmy bardziej bezpieczni, bo rozwój techniki doprowadził do produkcji broni masowego rażenia, a broń konwencjonalna w wielu krajach jest powszechnie dostępna.
Komputer i telewizja, wideo są wspaniałymi wynalazkami, ale i niosą nowe zagrożenia: zdrowotne (promieniowanie) i psychiczne (uzależnienia!). Obserwuje się też osłabienie międzyludzkich więzi – komputer i telewizja nie tylko zbliżają ludzi, ale również ich oddalają. Czyż nasza cywilizacja nie staje się powoli kulturą samotników, pracujących i odpoczywających przy włączonych telewizorach, monitorach i radioodbiornikach?!
Różnie można też patrzeć na rozwój psychologii. Czyż zwłaszcza w USA psychoanalityk nie zastąpił rodziny, przyjaciół, nawet zdrowego rozsądku? A terapia – rozmów i zwyczajnych kontaktów międzyludzkich? Skrzętnie czerpią z tej obserwacji amerykańskie współczesne komedie.
Nawet szerszy dostęp do informacji i upowszechnienie kultury, które wydają się bezsprzecznymi osiągnięciami minionego stulecia, nie mają jedynie wymiaru pozytywnego.
Nowoczesne przekazy często prowadzą do spłycenia treści – uwspółcześnianie dzieł klasyków, czynienie komercyjnymi dzieł muzyki klasycznej w pewnym sensie wzbogaca, ale w pewnym też zubaża kulturę, a już na pewno świadomość odbiorcy. Wreszcie – zalew informacji prowadzi często do chaosu, widz czy słuchacz przyjmuje wszystko bezkrytycznie i ani na chwilę nie skupia uwagi na przekazie (zmienia jedynie kanały czy stacje radiowe) – prowadzi to nie tylko do dezinformacji, ale i znieczulicy społecznej; udowodniono, że wielokrotne pokazywanie okrutnych obrazów działa na widza w ten sposób, że… stają mu się one obojętne.
Nie można odmówić XX wiekowi niebywałych osiągnięć, nie można też jednak zaprzeczyć faktowi, że wiele osiągnięć współczesnej techniki czy medycyny źle czy nawet haniebnie wykorzystał. Bo czyż samolot służy do zabijania?