Postęp techniczny kontra tradycja. Przedstaw ten problem na przykładzie wybranych utworów literackich.

Temat wyjątkowo aktualny – na co dzień przecież dostrzegamy, jak rozwój techniki zmienia świat i nas samych. W poleceniu chodzi jednak o coś więcej: o przeciwstawienie postępu techniki i tradycji (zwróć uwagę na słowo „kontra”!). Czy technika powoduje odrzucenie tradycji? Jeśli tak, to jakie są tego następstwa (negatywne i pozytywne)? A może tradycja mimo wszystko okazuje się silniejsza? Przykładów literackich do tej prezentacji warto szukać przede wszystkim w literaturze XX wieku – czasu szczególnego rozwoju cywilizacyjnego.

Literatura

  • Futuryści – wiersze i manifesty (np. Brunona Jasieńskiego, Stanisława Młodożeńca, Aleksandra Wata) – fascynacja techniką, odrzucenie tradycji
  • Sławomir Mrożek, Wesele w Atomicach – groteskowe zestawienie kultury chłopskiej i skomplikowanej techniki
  • Adam Naruszewicz, Balon – postęp techniczny i mądrość ludzka opiewane w bardzo tradycyjny sposób (oświeceniowy klasycyzm!)
  • Bolesław Prus, Lalka
  • Edward Redliński, Konopielka­ ­– cywilizacja niszcząca tradycję
  • Juliusz Verne, 20 000 mil podmorskiej żeglugi, W 80 dni dookoła świata – pisarz uważany za twórcę literatury scence fiction

Strategie wstępu

Możliwość 1.

Zacznij od wymienienia kilku wynalazków, które w największym stopniu zrewolucjonizowały świat. („Wyobraźmy sobie świat bez elektryczności, telefonu, samochodu, samolotu…”).

  • Zauważ sprzeczność pomiędzy postępem (rozwijanie, ulepszanie) i tradycją (utrwalanie, powtarzanie).
  • Spytaj o wzajemne relacje tradycji i postępu technicznego.

Możliwość 2.

Zacznij od konkretnego i najlepiej kontrowersyjnego przykładu, np. haseł włoskiego futurysty Marinettiego („Ryczący automobil (…) jest piękniejszy od Nike z Samotraki”).

  • Przedstaw swoją opinię: Miał rację Marinetti! Albo: Niestety, ten zapomniany już dziś twórca nie rozumiał, na czym polega wielkość tradycji.
  • Zauważ, że konflikt między tradycją a postępem technicznym często pojawia się w literaturze XX wieku.

Strategie rozwinięcia

Postęp techniczny zagrożeniem dla tradycji

Tradycję stanowią pewne utrwalone zasady postępowania, sposoby interpretacji zjawisk, obyczaje przechodzące z pokolenia na pokolenie. Jej istotą jest więc powtarzalność, niezmienność – nie tylko tych zasad czy poglądów, ale też świata, który je ukształtował. Tradycję tworzy przecież określona rzeczywistość. A co wtedy, gdy ta rzeczywistość zmienia się diametralnie – tak jak dzieje się w przypadku postępu technicznego? Stare zasady zazwyczaj nie pasują do nowego świata…

  • Wesele w Atomicach Sławomira Mrożka – postęp techniczny może przyczyniać się do konformizmu, do niszczenia indywidualności człowieka.
    Świat w chaosie: groteskowy efekt zestawienia tego, co tradycyjne, z tym, co nowoczesne. (Inny wniosek z tego utworu: technika się rozwija, człowiek pozostaje taki sam: bezmyślny i skłonny do konfliktów).
  • Samotność w sieci Janusza Wiśniewskiego – pozorność relacji międzyludzkich w świecie technologii.

Problemy społeczne

Postęp techniczny jest powodem kryzysu tradycyjnych układów społecznych. Maszyny wypierają człowieka – unowocześnienie produkcji bywa powodem utraty pracy przez wielu ludzi („Rewolucja techniczna niszczy demokrację, tworząc wielomilionową armię wyobcowanych”). Zanikają stare zawody (np. tradycyjne rzemiosła), powstają nowe, np. związane z obsługą maszyn. Rozwój techniki doprowadził także pośrednio do kryzysu tradycyjnego wzorca rodziny.

  • Pogłębianie się różnic między ludźmi. Ryszard Kapuściński zauważa w jednym ze swoich Lapidariów, że dziś nie byliby w stanie zrozumieć się wzajemnie członek koczowniczego plemienia i człowiek Zachodu żyjący pod dyktando zegarka czy telefonu.
  • Tendencja do zamykania się ludzi we własnym świecie (walkman zamiast koncertu, film na wideo zamiast pójścia do kina czy teatru, kontakt przez internet: Samotność w sieci).
    Negatywne następstwa postępu technicznego

Zagubienie, kryzys wartości

Tradycja daje ludziom poczucie bezpieczeństwa, podsuwając sposoby rozwiązywania problemów, zachowywania się w różnych sytuacjach. Jej nieadekwatność w świecie rozbudowanej techniki powoduje wiele kłopotów. Podważenie tradycji to przecież podważenie podstawowego porządku rzeczywistości – musi prowadzić do duchowej pustki i poczucia zagrożenia. Przy tym świat maszyn wydaje się odhumanizowany, zabójczy dla ludzkich emocji.

Oderwanie od natury

Przez wieki ludzie żyli w bliskim związku z naturą. Postęp techniczny zniszczył tę symbiozę. Stosunek do natury staje się dziś coraz bardziej utylitarny (traktowana jest ona np. jako źródło materiału dla przemysłu).
Przykład:
Konopielka Edwarda Redlińskiego. Jej bohaterowie, mieszkańcy wsi Taplary, żyją tak jak ich dziadkowie i pradziadkowie. W to uporządkowane życie wkracza cywilizacja (elektryfikacja, osuszanie bagien). Czy jednak jej wpływ jest na pewno dobry? Otwarcie się na technikę oznacza w tym przypadku koniec dotychczasowego systemu wartości. Taplary były może skansenem w nowoczesnym świecie, ale czy ludzie nie czują się szczęśliwsi, żyjąc w bliskim związku z naturą?

Kryzys kultury

Zdaniem Ryszarda Kapuścińskiego, nasza kultura zatoczyła koło: wyszliśmy od obrazków (np. w jaskiniach Altamiry) i wróciliśmy do obrazków (ikonki w komputerze). Postęp techniczny jest jedną z przyczyn zubożenia współczesnej ­kultury:

  • wypieranie słowa drukowanego przez obraz (telewizja, kino),
  • dominowanie formy nad treścią (zaprezentowanie możliwości technicznych jest dla wielu twórców ważniejsze niż zawartość myślowa dzieła),
  • powstanie kultury (także literatury) masowej – schematycznej, upraszczającej wzorce kulturowe.

Postęp techniczny jako inspiracja

Tradycja często kojarzy się z konserwatyzmem, a pośrednio z marazmem, umysłową stagnacją. Nie zawsze jest więc czymś dobrym! Postęp techniczny – rewolucjonizując nasz świat – zmusza ludzi do szukania nowych rozwiązań, nowych sposobów reagowania na rzeczywistość.

W ten sposób technika modyfikuje zasady, wprowadza nowe elementy. Jak widać, postęp techniczny także kształtuje tradycję!

Przykład: samochód jest dziś czymś więcej niż środkiem komunikacji. Stał się wyznacznikiem prestiżu czy nawet przedmiotem kultu. Ciekawym przykładem łączenia tradycji z techniką jest np. uznanie św. Krzysztofa za patrona kierowców czy święcenie samochodów w czasie uroczystości kościelnych.

Pozytywne następstwa postępu technicznego

  • Większe możliwości poznawania świata niż w przypadku tradycyjnych metod; ukazują to np. powieści Juliusza Verne’a (20 000 mil podmorskiej żeglugi, W 80 dni dookoła świata).
  • Osiągnięcia techniczne jako inspiracja dla twórców (od skrzydeł Dedala do samolotu).
  • Możliwość ujarzmienia przyrody – zmienienie tradycyjnej relacji między człowiekiem a naturą. Światło elektryczne pozwoliło oderwać się od naturalnego porządku dnia i nocy. Samochód, samolot zmieniły sposób postrzegania czasu ­i przestrzeni.


Różne oblicza tradycji

Tradycja jest pojęciem wyjątkowo pojemnym – może warto byłoby wybrać jakiś jeden jej aspekt? Wówczas analizowanie sprzeczności między nią a postępem technicznym może doprowadzić do bardzo ciekawych, niebanalnych wniosków.

Podpowiadamy kilka możliwości:

  • Przypadek szczególny: wojna.
    Porównaj tradycyjne metody walczenia (twarzą w twarz z wrogiem) z wojną w świecie techniki (anonimowość, brak bezpośredniego kontaktu z przeciwnikiem, a przy tym wielka skuteczność zabijania). Jak ocenisz zmiany powodowane przez postęp techniczny?
  • Przypadek szczególny: medycyna.
    Zauważ, jak postęp techniczny w tej dziedzinie wpłynął na sposób postrzegania życia, na tradycje związane ze starzeniem się i śmiercią (odhumanizowanie szpitalnego umierania, podtrzymywanie życia za wszelką cenę – nieumiejętność zaakceptowania faktu śmierci). Porównaj z literackimi obrazami choroby, z tradycjami funeralnymi.
  • Przypadek szczególny: kuchnia.
    Postęp techniczny to także lodówka, kuchenka mikrofalowa czy mikser. Zbadaj, w jaki sposób takie wynalazki wpływają na tradycje kulinarne. Dziś mamy półprodukty i samoobsługę – porównaj to np. z celebrowaniem posiłków w Panu Tadeuszu.


Strategie zakończenia

  • Koniecznie odnieś się do współczesności (chyba że cała prezentacja jej dotyczy). Podkreśl znaczenie postępu technicznego we współczesnym świecie.
  • Wybiegnij w przyszłość – jak będzie wyglądał świat Twoich wnuków? Czy i w jakim stopniu przydadzą im się dzisiejsze zasady i wzorce postępowania?
  • Wykorzystaj własne doświadczenia. Co z przekazów tradycji wydaje Ci się nieadekwatne w świetle komórek i komputerów? Co uważasz za ponadczasowe?

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

Możliwości są nieco ograniczone – temat nie przewiduje analizowania innych tekstów kultury poza literackimi. Nie musisz jednak rezygnować z materiału ilustracyjnego! Masz zamiar mówić o samochodach? Przynieś odpowiednią ilustrację, np. zdjęcie krążownika szos, tak ważnego dla tradycji amerykańskiej. Planujesz przedstawić twórczość futurystów? Powieś 1 – 2 ich dzieła plastyczne – oczywiście o tematyce związanej z omawianym zagadnieniem. Wybierz wiersz, w którym znaczący jest także kształt graficzny, przygotuj schemat tego układu (przykład: Hymn do maszyny mego ciała Czyżewskiego).

Przykładowy plan prezentacji

Określenie problemu

  • przeciwstawność pojęć postępu i tradycji (wykorzystanie definicji ze Słownika języka polskiego)
  • wyjątkowe znaczenie postępu technicznego w XX wieku
  • XX-lecie międzywojenne jako epoka, w której szczególnie widoczne jest ścieranie się tradycji i postępu technicznego

Kolejność prezentowanych argumentów (treści)

Wpływ upowszechnienia się wynalazków technicznych na światopogląd epoki.

Fascynacja techniką w poezji futurystów

  • naiwne odrzucanie tradycji:
    • poglądy Marinettiego
    • manifesty polskich futurystów: Jednodńuwka futurystuw
  • przełamywanie tradycji:
    • metaforyka związana z techniką w opisie ludzkiego ciała (Hymn do maszyny mego ciała)
    • pragnienie odświeżenia języka poetyckiego (XX wiek)

Kult techniki w programie Awangardy Krakowskiej

  • Tadeusz Peiper 3 x M (Miasto, Masa, Maszyna)
  • odrzucenie tradycji – nowe czasy wymagają nowej poezji

Postęp techniczny jako sposób naprawy wad tradycyjnego świata

  • mit „szklanych domów” w Przedwiośniu Żeromskiego: postęp techniczny drogą do odnowienia Polski

Wnioski

  • dorobek XX-lecia międzywojennego jako inspiracja dla twórców współczes­nych
  • zaostrzenie się we współczesnym świecie sprzeczności między tradycją a postępem technicznym

Ważne pytania

Jakie następstwa dla tradycji miało – Twoim zdaniem – powszechne wprowadzenie komputerów?

Proponowana odpowiedź

To rewolucja przede wszystkim w kontaktach międzyludzkich. Poczta elektroniczna wypiera tradycyjną epistolografię – za jakiś czas list wysyłany pocztą może być już anachronizmem. Internet, pozwalający na szybki przepływ informacji, jest jednym z czynników sprawiających, że nasz świat staje się „globalną wioską”, np. mieszają się w nim różne tradycje kulturowe. Paradoksalnie komputer pozwala na nawiązanie kontaktu z wieloma osobami, ale jednocześnie izoluje jednostkę. Ma wpływ nawet na tradycyjne sposoby spędzania wolnego czasu (gry komputerowe!).

Czy rozwój techniki może powodować zmiany w języku literatury?

Proponowana odpowiedź

Najłatwiej można ten wpływ zobaczyć w szerszym wykorzystywaniu terminologii technicznej (np. w wierszach futurystów czy literaturze scence fiction). Czasem są to neologizmy nazywające ewentualne wynalazki przyszłości. Tak jest na przykład w powieściach Verne’a czy – ironicznie – w wierszu Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej Babcia. Dużo ciekawsze są jednak zmiany języka wynikające ze specyfiki środka przekazu. SMS czy e-mail mają być zwięzłe, ich autorzy używają specyficznych skrótów i znaków. W literaturze współczesnej można już dostrzec te elementy.

W jaki sposób postęp techniczny oddziałuje na tradycyjne relacje międzypokoleniowe?

Proponowana odpowiedź

Szybkie zmiany technologiczne powodują, że doświadczenia starszych pokoleń są już nieprzydatne dla ludzi młodych. Umiejętność szybkiego liczenia na liczydłach nie jest przecież atrakcyjna dla użytkownika komputera… Z tego powodu rozwój techniki łączy się z utratą przez ludzi starych społecznego uprzywilejowania – wyżej ceni się młodość, kojarzoną z otwartością na osiągnięcia techniki. Pośrednio prowadzi to do kryzysu rodziny patriarchalnej.