To przypadek organizuje ludzkie losy – Czy zgadzasz się z tą tezą? Odwołując się do wybranych tekstów kultury z różnych epok, przedstaw swoje rozważania na temat roli przypadku w ludzkim życiu.

Komentarz

Przypadek bywa reżyserem nie tylko losów bohaterów literackich, ale i świata nauki, kultury i historii. Prawo nazwane później jego imieniem Archimedes „wymyślił” w kąpieli, Newton zaczął zastanawiać się nad zjawiskiem przyciągania ziemskiego, gdy ujrzał spadające jabłko etc. Ludzie, którym udało się osiągnąć sukces, udzielając wywiadów mówią często skromnie, że znaleźli się we właściwym czasie, we właściwym miejscu, o pechowcach mówimy z kolei, że znaleźli się w niewłaściwym miejscu i w niewłaściwym czasie. O losach jednych i drugich zadecydował przypadek.

Przypadek określa ludzki los i staje się początkiem nowego życia:

Robinson Cruzoe właśnie dzięki łaskawości losu i przypadkowi ocalał z katastrofy statku i trafił na bezludną wyspę, gdzie przyszło mu spędzić sporą część życia. Ocalone życie i długie lata spędzone z dala od cywilizacji to sprawa przypadku, niesłychanie ważna dla dalszych losów bohatera. Dalej jednak nie pozwala on przypadkowi rządzić swoim życiem – każdy dzień spędza wedle konsekwentnie nakreślonego planu. Jedyna rzecz, na którą chyba nie ma wpływu na wyspie, to pogoda.

Przypadkiem na wyspę Nipu, utopijną krainę szczęścia, dobrobytu i pokoju trafia Mikołaj Doświadczyński, bohater powieści Krasickiego. Ten przypadek zaważył zresztą na całym rozwoju jego osobowości. Obserwując zwyczaje i prawa mieszkańców Nipu, rozmawiając z nimi, dość szybko z lekkomyślnego młodzieńca zmienił się w dojrzałego, refleksyjnego człowieka. Oczarowany ładem i spokojem panującym na Nipu, postanawia skorzystać z nabytego doświadczenia i rozpropagować je w ojczystych stronach. Napotyka jednak na niezrozumiały opór rodaków… Trochę rozczarowany, ale pogodzony z losem, postanawia zająć się swoim majątkiem i uprawianiem własnego ogródka.

Przypadek daje początek niezapomnianej przygodzie duchowej i intelektualnej:

Młody zakonnik Adso, bohater Imienia róży Umberto Eco, przypadkiem poznaje swego przyszłego Mistrza, który przybywa do jego klasztoru z wizytą. Dzięki niemu młody człowiek pozna wielkie tajemnice, zdobędzie wiedzę, nauczy się logicznego myślenia. A co najważniejsze zrozumie, że zdobywanie wiedzy może być źródłem radości i satysfakcji, które nigdy nie wysycha. Po burzliwych i tragicznych wydarzeniach razem opuszczają klasztor i Adso prawie beż żalu rezygnuje ze związku z dziewczyną, z którą po raz pierwszy zakosztował cielesnej rozkoszy.

„Wszystko tu było kwestią zwykłego przypadku.” – tak zaczyna się opowiadanie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego pt. Zeszyt Williama Mouldinga, emeryta ze zbioru Gorący oddech pustyni. Narrator opowiadania wybrał się ze znajomym na licytację do jednej z angielskich „bud”, gdzie stosunkowo tanio można było kupić rzeczy po skromnych zmarłych. Podczas licytacji, na którą wybrali się dwaj panowie, można było kupić m.in. czarny kaptur katowski i skórzane rękawice, w których kat „otwierał zapadnię i zadawał skazańcowi śmierć”. Te rzeczy należały do Dicka Mulbery’ego, który w swej karierze powiesił 433 mężczyzn i 17 kobiet. Narratora zainteresował jednak Copy-Book of William Moulding, Pensioner (po przejściu na emeryturę słynny kat zmienił nazwisko). Dzięki hojności znajomego został jego właścicielem, a lektura zapisków okazała się dla niego dużym przeżyciem.

Okrutny przypadek, ironia losu:

Bohater Muru, jednego z opowiadań Jeana Paula Sartre’a przeżył wstrząs, gdy poznał moc przypadku. Akcja rozgrywa się podczas wojny w Hiszpanii, a bohater osadzony w celi śmierci czeka na wykonanie wyroku. Faszyści proponują mu ocalenie życia w zamian za wydanie przyjaciela. Bohater nie zamierza wcale zdradzić Ramona, więc na chybił trafił rzuca głupią myśl, że jego kolega ukrywa się na starym cmentarzu. Po upływie krótkiego czasu jeden ze współwięźniów opowiada mu zdumiewającą i straszną historię. Okazało się, że Ramon po kłótni z przyjaciółką postanowił ukryć się właśnie na cmentarzu i tam został znaleziony przez faszystów.

Przypadkowe spotkanie początkiem wielkiej miłości:

Kto wie, jak potoczyłyby się losy Stanisława Wokulskiego, gdyby podczas przedstawienia teatralnego nie zobaczył Izabeli? Być może związałby się z Heleną Stawską, gdyby przypadek pozwolił im się spotkać. Tymczasem przypadkowe skierowanie wzroku na zjawiskową kobietę zmieniło całe jego życie. Podporządkował je zdobyciu zaufania i serca kobiety, był konsekwentny i szalony w realizacji swego planu.

Wielka byłaby to strata dla polskiej poezji, gdyby przypadkiem Adam Mickiewicz nie ujrzał drobnej blondynki Maryli Wereszczakówny ubranej w białą, prostą sukienkę podkreślającą podobno jej zgrabne nogi.

Podobne wątpliwości można mieć co do losów szekspirowskich Romea i Julii – gdyby Romeo nie ujrzał (przypadkiem) swej przyszłej żony na balu, być może pozostałby wierny poprzedniej ukochanej lub szukałby dalej.

Gloryfikacja przypadku i przypadkowości

Egzystencjalizm to ruch umysłowy, artystyczny i literacki, jeden z najbardziej wyrazistych i najbardziej znaczących nurtów XX wieku. Najwięksi jego przedstawiciele w Niemczech to Karl Jaspers i Martin Heidegger, we Francji Jean Paul Sartre i Albert Camus. W Polsce za prekursora egzystencjalizmu uważany jest Witold Gombrowicz, egzystencjalny charakter maja także niektóre dzieła Tadeusza Różewicza i Jerzego Andrzejewskiego.

Zdaniem egzystencjalistów każdy z nas żyje z „wyrokiem w zawieszeniu”. Świat pełen jest absurdu. Twórcy tego ruchu byli przeciwnikami wizji świata jako z góry ustalonego porządku, sprawnie działającej machiny, która nigdy się nie psuje. Samą egzystencję postrzegali jako coś ruchomego, dynamicznego, stającego się tu i teraz. Uważali egzystencję za nieuchwytną, niedefiniowalną, nieuformowaną, wymykająca się skutecznie próbom opisu. Kładli nacisk na teraźniejszość, odrzucając tak wdzięczny temat rozważań jak przyszłość, gdyż niby jakim cudem mielibyśmy mieć o niej jakiekolwiek pojęcie? Sprzeciwiali się także odgórnym dekretom kim mamy być, jaki kształt mamy nadać swojemu życiu.
Martin Heidegger jest autorem słynnej formuły – „człowiek jest wrzucony w istnienie”. Jakże miałoby być inaczej, skoro przychodzimy na świat nie z własnej woli, nie wybieramy momentu narodzin, ich miejsca i okoliczności.

Przypadek, zbieg okoliczności, zdarzenie losowe. To motywy bardzo modne we współczesnej kulturze – zwłaszcza w filmie, w związku z czym pojawiające się w tematach maturalnych. Liczy się przede wszystkim umiejętność uporządkowania literackich przykładów!

Przypadek w Biblii i w mitologii greckiej

W Biblii nie ma raczej mowy o czymś takim jak przypadek. Wszystkie zdarzenia, nawet te pozornie błahe, podporządkowane są Boskim planom zbawienia. Bóg nie obdarza darem prorokowania losowo wybranych osób, lecz dokonuje starannych wyborów. Również uczniami Jezusa nie zostali mężczyźni wybrani na chybił trafił. Życie Jezusa podporządkowane jest Jego wielkiej misji, tak więc i tu o żadnym przypadku nie może być mowy.

W mitologii greckiej przypadek zostaje z kolei zaprzęgnięty do służby Fatum. Trudno bowiem sądzić, by strzała Parysa ugodziła Achillesa akurat w piętę przypadkiem i tylko ślepy los (a nie gniew Posejdona) sprawił, że podróż Odysa do rodzinnej Itaki trwała tak długo.

Skojarz!
Przypadek jest częstym „bohaterem” filmów. Przykłady to Przypadek (nomen omen) i Podwójne życie Weroniki (nie idzie tu bynajmniej o to, że bohaterka jest kobietą rozwiązłą) Krzysztofa Kieślowskiego. Scenarzyści często zadają sobie pytanie, jak wyglądałoby życie danej osoby, gdyby przyszło jej żyć w innym otoczeniu, w innych okolicznościach. Jak potoczyłyby się losy bohatera, gdyby zdążył na pociąg – jak właśnie w Przypadku? Co by się stało, gdyby przyszedł na dworzec parę minut po odjeździe pociągu? Przypadek odgrywa także dużą rolę w amerykańskim kinie drogi – podróżujący bohaterowie przypadkiem spotykają przygodnych ludzi, czasem są to ważne spotkania, czasem niewarte uwagi. Jak w życiu.

Jean Paul Sartre (1905-1980)
Filozof, pisarz i publicysta, fotografowany często z nieodłącznym papierosem w ustach. Laureat Nagrody Nobla (1949), której przyjęcia odmówił, tłumacząc, że ten gest przekreśliłby istotę jego twórczości. Jest autorem powieści Mdłości, cyklu opowiadań Mur i trzech tomów Dróg do wolności. Pisał także scenariusze filmowe i dramaty: Przy drzwiach zamkniętych, Ladacznica z zasadami, Diabeł i Pan Bóg. Jego najgłośniejsze dzieła filozoficzne to Byt i nicość oraz Krytyka rozumu dialektycznego. Edyp, uciekający przed przeznaczeniem, właśnie „przypadkiem” podczas bójki na drodze zabił własnego ojca.