„Świat to jest to, co można opisać, i ten opis może mieć pewną wartość” – twierdził Krzysztof Kieślowski. Rozważania w odniesieniu do współczesnych tekstów kultury.

Odnosimy się do cytatu

Musimy jakoś podejść do cytatu Kieślowskiego. Zastanówmy się, co można z tym zrobić, do czego słowa słynnego reżysera nas prowokują.

„Świat to jest to, co można opisać” – czy rzeczywiście?

Niektóre epoki i nurty preferujące bądź mimesis (naśladowanie natury), bądź światopogląd racjonalistyczno-naukowy zgodziłyby się z tą tezą. Na pewno byłoby tak w renesansie, pozytywizmie, wielka powieść realistyczna czy literatura faktu też przemawia na korzyść opinii Kieślowskiego.

Z drugiej strony – sztuka i literatura XX wieku naśladownictwu przeciwstawiają kreacjonizm. Wobec niemożności pełnego opisu świata wybiera się albo zamierzoną cząstkowość opisu, albo zmierza się ku czystej kreacji twórczej, która podnosi autonomiczną wartość dzieła, podkreślając jego niezależność od kontekstu historyczno-społecznego.

Te dwie prawidłowości należy wziąć pod uwagę, gdy piszemy o kulturze współczesnej.

Tak więc pojawia się pierwsze pytanie, ważne dla naszych rozważań.

Czy Kieślowski ma, naszym zdaniem, rację?
Czy świat da się opisać, czy nie? A może nie do końca?

Drugie kluczowe pytanie wynika z naszej zgody na to, co mówi reżyser. Jeżeli przyjmiemy, że świat można opisać i że ten opis ma jakąś wartość, to musimy się zastanowić, jak! Artysta nie precyzuje. To daje nam pole do popisu, możemy pobuszować po różnych tekstach kultury i poszukać rozmaitych mierników wartości dzieł sztuki czy literatury.

Propozycje

opis świata ma wartości poznawcze;
opis świata ma wartości psychologiczne i filozoficzne, moralne;
opis świata ma wartość ze względu na swoją oryginalność i nowatorstwo;
opis świata jest swoistym dialogiem między autorem i dziełem sztuki a odbiorcą;
wreszcie – opis świata w tekście kultury może mieć wartość emocjonalną, inspirować, prowokować, powodować twórczą burzę w mózgu i wrażliwości.

Jak skomponować pracę

W zależności od wybranej przez nas opcji – zgoda czy polemika z Kieślowskim – inaczej nieco będzie wyglądał plan wypracowania.

We wstępie

Możemy od razu wypowiedzieć swoją opinię na temat cytatu. Czyli tworzymy swoistą tezę – potwierdzamy tezę reżysera lub sytuujemy się jako polemiści.

Można jednak wstęp „rozegrać” inaczej, odwołując się do postaci samego reżysera, jego twórczości – zastanowić się, czy zdanie Kieślowskiego pasuje do charakterystyki jego własnego dorobku twórczego.

Niezbędne są tu pewne konkretne informacje. Krzysztof Kieślowski może być przedstawiony jako jeden z najsłynniejszych polskich reżyserów. Pomimo że jego twórczość sięga korzeniami Łódzkiej Szkoły Filmowej i polskiego kina moralnego niepokoju, zyskał szeroką sławą i uznanie na zachodzie Europy, zwłaszcza we Francji, gdzie nakręcił kilka filmów. To mogłoby świadczyć o „przejrzystości” jego filmowego języka, o tym, że jego przekaz jest zrozumiały również dla obcokrajowców. Czyli, krótko mówiąc, o uniwersalności jego filmów. Warto jednak przypomnieć, jak zmieniała się jego twórczość. Najważniejsze dokonania Kieślowskiego to Dekalog – cykl filmów osadzony w wartościach chrześcijaństwa, poruszający problemy etyki i moralności, odpowiedzialności za własne wybory we współczesnej rzeczywistości polskiej. Zasługują na uwagę zwłaszcza dwa filmy: Krótki film o miłości i Krótki film o zabijaniu – protest przeciw każdemu zabójstwu, nawet w imieniu prawa.

Późniejsze filmy Kieślowskiego to część słynnej trylogii w kolorach francuskiej flagi. Niebieski i Czerwony – filmy o trudnej miłości, poszukiwaniu zrozumienia i wybaczenia. Biały – komiczno-gorzka opowieść o marzeniach i dążeniach współczesnych Polaków.

Co warto zauważyć?
Ewolucję Kieślowskiego od filmu realistycznego z wyeksponowaną sferą psychologii i dylematów etycznych w kierunku dzieł bardziej „wizyjnych”, posługujących się symbolem, nastrojowością, pewnym skrótem – czyli w kierunku sztuki kreacjonistycznej.

Jakich argumentów użyć w naszej pracy?

Wersja I

Zgadzamy się, że można opisać świat i że ten opis ma pewną wartość. Stosunkowo łatwo byłoby użyć tu jako argumentów założeń epok dawniejszych.
– Kategoria mimesis znana już z Poetyki Arystotelesa, używana w eposie i tragedii.

Realizm i racjonalizm w sztuce i literaturze renesansu oraz oświecenia.
Dzieła wielkiego realizmu europejskiego – z literatury np. powieści Balzaka, Tołstoja czy Prusa, z malarstwa Matejkę, Rembrandta, włoskie malarstwo renesansowe.

Co jednak z dniem dzisiejszym? Jako argument za tym, że w sztuce i literaturze poszukujemy opisu świata, możemy przytoczyć:

popularność literatury faktu i literatury dążącej w kierunku dokumentaryzmu (wykorzystamy literaturę łagrową i lagrową – Nałkowska, Borowski, Grudziński), np. Kazimierza Moczarskiego Rozmowy z katem;

literaturę pamiętnikarską, np. Mirona Białoszewskiego Pamiętnik z powstania warszawskiego czy współczesny bestseller Helen Fielding Dziennik Bridget Jones;

popularność gatunków dziennikarskich i publicystycznych – eseju, felietonu, reportażu (Kapuściński, Kieślowski);

nieustającą poczytność klasycyzujących poetów, np. Herberta i Miłosza.
Trudniej będzie znaleźć argumenty w innych dziedzinach sztuki współczesnej – odchodzi ona bowiem od tradycyjnego opisu świata. Ale spróbujmy:

powszechny aplauz publiczności dla kina, podejmującego tematy znane i życiowe – filmy obyczajowe, ekranizacje słynnych powieści XIX-wiecznych (Pożegnanie z Afryką, Rozważna i romantyczna – przeciętny widz nie jest raczej zwolennikiem trudnego kina eksperymentalnego);

szczególnie wśród młodej publiczności cieszy się popularnością specyficzny, choć idący nieco w stronę groteski, obraz świata w filmach Larsa von Triera (Przełamując fale, Tańcząc w ciemnościach).

W sztuce współczesnej możemy się odwołać np. do twórczości Andy’ego Warhola, kultowy artysta pop-artu wykorzystuje realizm i technikę sitodruku dla uzmysłowienia odbiorcom anarchizmów kultury masowej.

Jak zakończyć wersję I?

Można wykorzystać wcześniejsze propozycje, przyporządkowując je poszczególnym tytułom, nurtom w sztuce czy autorom. W zakończeniu powracamy jeszcze raz do słów Kieślowskiego. W kilku ostatnich zdaniach stwierdzamy, że kultura silnie oddziałuje na ludzi. Właśnie poprzez opis świata i nową wartość, jaką nadaje mu „przefiltrowanie” przez wrażliwość artysty.

Wersja II

Naszą tezą będzie zaprzeczenie „filozofii” Kieślowskiego zawartej w cytacie. Jeżeli uważasz, że Kieślowski nie ma racji, że świata nie da się opisać (albo nie w pełni), że współczesna kultura dąży do czegoś zupełnie innego – wybierz ten wariant. Musisz jednak jasno sprecyzować swoje zdanie i dobrać stosowne przykłady.

Aby zrealizować założenie, iż współczesny świat jest niejednorodny, złożony i nadmiernie skomplikowany, aby sztuka mogła go opisać, twierdzimy, że od czasów impresjonizmu sztuka odwraca się od opisu świata. Od początku XX wieku kierunki, takie jak symbolizm, ekspresjonizm, dadaizm, futuryzm i surrealizm tworzą nowy wymiar sztuki – sztukę kreacjonistyczną.

Jakie przykłady ze współczesności przywołać?

Sztuka filmowa – np. surrealizm i groteska w filmach Petera Greenewaya czy Pedro Almodóvara – świat zniekształcony, zmierzający w kierunku groteski czy baśni.
Malarstwo – poczynając od Salvadora Dalego, poprzez Marca Chagalla, do Pabla Picassa i malarstwa abstrakcyjnego.
Książka – tu niezwykle duży wybór. Można skorzystać z kanonu lektur – Ferdydurke czy Trans-Atlantyk Gombrowicza, Tango Mrożka.
Spoza zestawu obowiązkowego – świetny przykład to poetyka realizmu magicznego, znana z powieści iberoamerykańskiej – Cortazar, Márquez.
Fantasy – współczesny moralitet pokazujący w stechnicyzowanej rzeczywistości (najczęściej futurystycznej) walkę Dobra ze Złem.
Reklamy – świat wyidealizowany, sztuczna kreacja szczęścia i sukcesu mająca służyć celom komercyjnym.

W zakończeniu

Można zsumować cechy kultury współczesnej, przejawiające się w jej wytworach. To będą nasze kontrargumenty wobec twierdzenia Kieślowskiego:

autorzy wybierają awangardę i nowatorów, nawet eksperymenty;
bardziej liczy się forma niż tradycyjny opis, przekaz;
sztuka zmierza w kierunku niczym nie skrępowanej twórczości, opartej na wyobraźni i czystym subiektywizmie;
w literaturze współczesnej dominuje kompozycja cząstkowa, wycinkowa, jakby artysta zakładał, że nie sposób oddać całej prawdy o świecie;
dominują takie kategorie, jak: groteska, przejaskrawienie, karykatura, symboliczny skrót, świadoma gra konwencjami i stylami;
sztuka ma więcej wspólnego z zabawą niż opisem świata, jest reakcją na zmieniającą się wrażliwość odbiorcy;
i ostatni, koronny argument – opis świata przejmują dziś inne media – kultura ma pokazać stare rzeczy w nowy, poruszający, a wręcz szokujący sposób.

Która z tych dwóch zaproponowanych wizji wydaje się prawdziwsza? Z którą się bardziej utożsamiacie? Wasz wybór będzie niewątpliwie zależał od subiektywnych odczuć. Także od wiedzy – trzeba mieć jasną świadomość, jakie przykłady znacie i możecie wykorzystać w funkcji argumentów.

Uwaga!
Dobry esej musi zawierać również celowy wywód. Pewną myśl przewodnią, jakby osnowę, wokół której „owijamy” własne poglądy, opinie, komentarze, popisując się znajomością współczesnego filmu, teatru, a w szczególności literatury. Zwróćcie uwagę na sformułowanie „tekst kultury”, zawarte w temacie!

Co to jest tekst kultury?

To każdy przekaz, przez który kultura komunikuje się ze swoimi odbiorcami. W świecie współczesnym liczba tych mediów, czyli także tekstów kultury, wyraźnie wzrosła.
Jeśli więc w temacie pojawi się „tekst kultury”, wybieramy np.:
1) książkę;
2) film;
3) spektakl teatralny lub skrótowe omówienie twórczości jednego twórcy teatralnego;
4) obraz (lub charakterystykę malarstwa dowolnego artysty) – wbrew pozorom dość łatwe ;
5) ewentualnie – wideoklip, dowolna reklama itp.