Spór między średniowiecznym ascetą, renesansowym humanistą i barokowym Sarmatą.
Przeprowadź wywiad
Sam temat podsuwa już pewne pomysły dotyczące formy. Zawarte w nim słowo „spór” sugeruje dialogowość takiej pracy, a jednocześnie pozwala na wybór spośród kilku różnych możliwości jej kształtowania.
Opowiadanie z dialogiem
W jakich okolicznościach współczesny uczeń mógłby spotkać się z ascetą czy renesansowym humanistą? Trzeba wykorzystać wyobraźnię. Przeniesienie się w czasie? Zaświaty? A może sen? Uprzedzam jednak, że ten ostatni pomysł nie należy, delikatnie mówiąc, do najoryginalniejszych. Nie liczę już, ile razy czytałam zakończenia, w których nieoczekiwany hałas okazywał się budzikiem lub głosem mamy wzywającym na śniadanie. Jest jeszcze jedno poważne niebezpieczeństwo: zbyt często w pracy zaczyna dominować opis okoliczności spotkania. Nie chodzi przecież o to, kiedy, gdzie i w jaki sposób doszło do rozmowy. To rozmowa jest najważniejsza!
List
Wymiana listów także jest formą rozmowy. Zmusza to do zastanowienia się, w jaki sposób asceta, humanista, sarmata widziałby poruszane kwestie – także o takie zastanowienie się chodzi w podanym wyżej temacie. Współcześnie sztuka epistolografii, niestety, upada, a może raczej zmienia oblicze. Spotkałam się już z zapisem wymiany e-maili między św. Aleksym a imć panem Paskiem! Ba, w jednej z prac średniowieczny asceta miał nawet swój adres internetowy (swaleksy@roma.com)! Chyba jedynie dla renesansowego humanisty komputer nie byłby tylko wytworem sił szatańskich… Jeśli pominie się nawet ten fakt, trzeba przyznać, że powyższy pomysł jest kontrowersyjny. We mnie nie wzbudził entuzjazmu – sądzę, że forma przekazu „przytłacza” w nim to, co jest przekazywane.
Wywiad, dyskusja
Przypomnijcie sobie tak częste w telewizji debaty polityków. Chyba właśnie podobną formę można uznać za najlepszą, ponieważ wymusza skupienie się na tym, co najistotniejsze – na wymianie myśli. Nie ma w niej miejsca na „ozdobniki”, wymyślanie sytuacji, gra wyobraźni zostaje właściwie ograniczona do umiejętności wczucia się w myśli bohaterów i motywy ich postępowania. Sami możecie w takiej dyskusji wtrącić własne pytanie. Nie jest to konieczne, ale pozwala na skonfrontowanie postaw znanych z literatury staropolskiej z poglądami człowieka współczesnego.
Przeprowadzanie wywiadu łączy się z pewną trudnością. W rozmowach z aktorami czy politykami często można spotkać skargi na powtarzalność zadawanych im w wywiadach pytań. Cóż, banalne pytanie rzadko prowadzi do ciekawej odpowiedzi. Wielu znanych dziennikarzy mówi o pracy wkładanej w przygotowanie się do wywiadu. Te doświadczenia należy wziąć pod uwagę, „rozmawiając” z postaciami z literatury staropolskiej.
Co warto wiedzieć o każdej z postaci?
Jeśli zależy nam, by wywiad był ciekawy, trzeba się do niego dobrze przygotować. Jak? Po pierwsze: potrzebna będzie jak największa wiedza o rozmówcach i epokach, które reprezentują. Znani dziennikarze korzystają często z pomocy osób zwanych po angielsku researcherami – wyszukują one ciekawe informacje wykorzystywane później w czasie wywiadu. W przypadku postaci z literatury staropolskiej nie będzie to wymagało wiele wysiłku – trzeba uważnie przeczytać poświęcone im utwory.
Oto najistotniejsze informacje dotyczące świętego Aleksego ze średniowiecznej Legendy…:
- • urodził się w Rzymie jako syn bogatego i bogobojnego pana o imieniu Eufamijan i jego żony Aglijas,
- mając 20 lat, pobożny i pełen cnót Aleksy, ożenił się z królewną Famijaną, a ślubu udzielał sam papież,
- w noc poślubną zdecydował się opuścić dom i żonę, żyć w czystości i ubóstwie,
- odszedł z domu, rozdał majątek żebrakom, „srebro, złoto popom, żakom”,
- żył w ascezie: żebrał pod kościołem, głodował, marzł:
- pierwszy cud: Matka Boska zeszła z obrazu i poleciła, by otworzyć kościół zziębniętemu Aleksemu,
- rosnąca sława sprawiła, że postanowił przed nią uciec: popłynąć do Ziemi Świętej,
- wiatr skierował statek do Rzymu, nierozpoznany przez nikogo Aleksy spędził 16 lat pod schodami domu własnych rodziców,
- czując zbliżającą się śmierć, napisał list o swoim życiu,
- po jego śmierci zdarzyły się cuda: dzwony dzwoniły same, bliskość jego ciała uzdrawiała chorych, przybyli papież i cesarz,
- jedynie żona zdołała wyjąć list z ręki świętego – była jak on czysta.
Teraz dossier Jana Kochanowskiego – renesansowego humanisty:
- wszechstronnie wykształcony (poeta doctus), zna dzieła autorów antycznych, zwłaszcza Horacego (podobna filozofia życiowa zawarta w pieśniach i trenach),
- przez jakiś czas przebywał na dworach (Do gór i lasów, O doktorze Hiszpanie), później osiadł we własnym majątku (Na dom w Czarnolesie),
- boleśnie przeżył śmierć ukochanej córeczki Urszulki (Treny), a później drugiej córki – Hanny.
Co o Janie Chryzostomie Pasku – barokowym Sarmacie – powiedzą nam jego Pamiętniki:
- pochodził ze zubożałej szlachty, niewielkie wykształcenie wyniósł z kolegium jezuickiego,
- za młodu walczył pod dowództwem przeciw Szwedom, brał udział w wyprawie duńskiej i w wojnie z Moskwą,
- od 1667 r. żył we własnym majątku, ożenił się.
Reprezentanci różnych epok
Musimy jeszcze pokazać, jak na postawy bohaterów wpłynęły czasy, w których żyli:
- Św. Aleksy
Zgodnie ze średniowiecznym teocentryzmem Bóg jest najwyższą wartością, a życie ziemskie to jedynie źródło pokus. Skrajna asceza, wyrzeczenie się przyjemności stanowi drogę do prawdziwej egzystencji w niebie.
- Jan Kochanowski
Zgodnie z renesansowym antropocentryzmem zainteresowany ludzkimi sprawami, dostrzegający piękno świata. Ceni umiar, spokój i prostotę.
- Jan Chryzostom Pasek
– typowy barokowy Sarmata: ograniczony, myślący głównie o wartościach materialnych, nietolerancyjny (kontrreformacja!). Jego wiara jest płytka, zainteresowania przyziemne, ale wielka pewność siebie i przekonanie o własnej wyjątkowości. Chlubi się swym honorem (dość wątpliwym…) i cechami rycerskimi.
Pozwól im się nawet pokłócić ze sobą.
W omawianej pracy nie chodzi o to, by jeszcze raz zostały opowiedziane losy bohaterów, powinny raczej stać się punktem wyjścia do dyskusji, refleksji. Co myślimy o postawie ascety czy Sarmaty? Czujemy podziw? Potępiamy? Jak oni sami widzieliby się wzajemnie?
Jest kilka problemów, które warto poruszyć bez względu na wybraną formę pracy.
Jakie są najważniejsze w życiu wartości?
Dla Aleksego niewątpliwie wiara. Dziś postawa tego bohatera wielu wydawałaby się śmieszna. Liczy się życie doczesne, pomnażanie majątku, osiągnięcie sukcesu. A może ta bezgraniczna wiara w Boga jest wartością, której raczej powinniśmy zazdrościć świętemu z Legendy…? Kochanowski wymieniłby pewnie dom, rodzinę, spokój sumienia, wiarę. Wartości ziemskie są dla niego istotne, choć nie ceni materialnych. Wiele mówi o powinnościach obywatelskich człowieka. A Pasek? Czy przyznałby się do tego, że żonę wybierał, kierując się posiadanym przez nią majątkiem? Że chodził na wyprawy wojenne, myśląc głównie o spodziewanych łupach? Sarmata też pewnie mówiłby o wierze i patriotyzmie, ale inaczej je rozumie niż Kochanowski.
Stosunek do innych ludzi
Aleksy pozostawił starych rodziców, którzy go kochali, i ledwie dzień wcześniej poślubioną żonę. Przez całe lata nie wiedzieli nic o jego losie, cierpieli. Szczególnie trudna była sytuacja Famijany, bo postępek Aleksego skazał ją na samotność, nie mogła wyjść za kogoś innego, nie urodziła dzieci. Po co właściwie się z nią ożenił? Czy święty z Legendy… nie okazał się w tym momencie egoistą? Czy nie powinien pomyśleć o swoich bliskich? Kochający rodzinę humanista mógłby zadać świętemu pytanie o odpowiedzialność za innych ludzi.
Czy można niszczyć ciało – dar Boży – skrajną ascezą?
Można założyć, że Bóg nie po to daje nam ciało, byśmy je niszczyli. A może cenniejsze byłoby pomaganie innym ludziom? Czy taka ucieczka od świata nie jest łatwiejsza od zmierzenia się z panującym złem? Żyjący na przełomie XII i XIII wieku św. Franciszek z Asyżu odrzucił już skrajną ascezę, a sens istnienia widział w nawracaniu innych, pomaganiu im. Postawę Aleksego odrzuciłby też Kochanowski. Czy jednak uleganie przyziemnym pokusom, jedzenie, picie ponad miarę nie jest również czymś złym? Ciekawe, co powiedziałby Pasek.
Czym jest wiara?
Różne są prezentowane przez bohaterów poglądy na wiarę i Boga. Wieki średnie to czas teocentryzmu, przeświadczenia o małości człowieka i złudności uciech świata doczesnego.
Bóg jest władcą i sędzią, podczas gdy w wierszach Kochanowskiego to przede wszystkim stworzyciel doskonałego świata (Deus atrifex), dobry ojciec, przyjaciel. Pasek powtarzałby może to, co wyniósł z jezuickiego kolegium (czyli poglądy zbliżone do średniowiecznych). Religijność tego bohatera jest powierzchowna, często miesza się z zabobonami. A dziś?
Uważa się, że współczesność to okres kryzysu wiary, zagubienia pewnych wartości.
Czy cierpienie czyni nas lepszymi?
Czy zwyczajne, proste życie może być drogą rozwoju duchowego? Można spytać, czy jedyną drogą do nieba lub do mądrości musi być cierpienie. W postawie Aleksego podziw budzi jego niezwykła pokora: znosi poniżenia, próbuje uciec przed sławą świętego. Niezwykła to cecha w naszych czasach, w których ludzie za wszelką cenę dążą do rozgłosu, ale też podyskutowałby o niej i humanista. Sam Kochanowski właśnie przez cierpienie po śmierci Urszulki sprawdził swoją filozofię życiową, rozczarował się.
Jak możliwości daje nam spór bohaterów?
Nie ma złudzeń – niemożliwa jest rozmowa z żadnym z bohaterów dawnych epok. Ich wzajemna rozmowa składa się tak naprawdę z naszej wiedzy o dawnych epokach i naszych refleksji dotyczących decyzji i losów postaci. Każe myśleć o sprawach wiary, odpowiedzialności, patriotyzmu. Taki temat zmusza także do zastanowienia się nad odmiennością epok i ludzkich postaw. Skąd bierze się taka odmienność? Z którym z bohaterów możliwe byłoby dziś porozumienie, z którym raczej nie? Warto zadać ascecie, humaniście i Sarmacie kilka trudnych pytań…
Zobacz:
Jak udowodnić obecność humanizmu w kulturze i sztuce renesansowej Europy?