„Tolerancja – to nie obojętność ani akceptacja. To inne słowo na miłość. Nie możemy zapominać o minionym wieku, który pokazuje wyraźnie, jak wiele musimy się jeszcze w sprawie tolerancji nauczyć”. Skomentuj słowa ks. prof. Mieczysława Malińskiego, odwołując się do wybranych tekstów filmowych i literackich.

Trudno nie zgodzić się ze słowami księdza Malińskiego, bo wiek XX ma na sumieniu wiele grzechów wynikających z nietolerancji, która zaowocowała wielkimi, ogólnoświatowymi tragediami, a przede wszystkim – brakiem szacunku dla godności człowieka.

Skup się na dylematach

  • Jakie niebezpieczeństwa niesie tolerancja?
  • Jakie są granice tolerancji?
  • Czy zauważasz, że za daleko posunięta tolerancja wobec wyznawców skrajnych poglądów może ich zachęcać do nietolerancji wobec innych?


Wiek XX – to stulecie fanatyzmu:

  • Medaliony Zofii Nałkowskiej – wstrząsające opowieści o okrucieństwie hitlerowców, mówią ich ofiary;
  • Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego – rozmowa autora z Jürgenem Stroopem to najlepszy dowód na to, co dzieje się z umysłem człowieka zaślepionego fanatyczną wiarą w jakąkolwiek ideologię, to również obraz tragicznych skutków takiego fanatyzmu.

…a tym samym totalitaryzmu:

  • Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – opis życia w łagrze jako przykład sposobów działania systemu stalinowskiego;
  • Msza za miasto Arras Andrzeja Szczypiorskiego – chociaż powieść opowiada o odległych czasach, odczytywano ją jako głos na temat XX-wiecznego fanatyzmu i totalitaryzmu.

…i antysemityzmu:

  • Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall – wstrząsająca opowieść Marka Edelmana o życiu w warszawskim getcie;
  • Wielki Tydzień Jerzego Andrzejewskiego (i film w reż. Andrzeja Wajdy) – antysemityzm widać zwłaszcza w postawie sąsiadów Maleckiego;
  • Film Życie jest piękne w reż. Roberta Benigniego – historia ojca i syna z żydowskiej rodziny, którzy trafiają do obozu koncentracyjnego – niezwykły ojciec stara się zrobić wszystko, by oszczędzić dziecku cierpień i świadomości rozgrywającego się wokół ludobójstwa.

Wiek XX to również stulecie rozmaitej nietolerancji wobec:

  • osób biednych, pochodzących z niższych warstw społecznych:
    Panna Nikt Tomka Tryzny (i film w reż. Andrzeja Wajdy) – umiejętne manipulowanie biedną i traktowaną z góry Marysią przez jej dwie rzekome przyjaciółki;
  • osób innego wyznania lub innej kultury:
    Msza za miasto Arras Szczypiorskiego (nietolerancja, a nawet nienawiść brata Alberta wobec „heretyków”);
  • osób wychodzących poza stereotypy i przyjęte konwencje:
    Czarownice z Salem Arthura Millera – niekonwencjonalne zachowanie kobiet traktowane jest jako czary i nietolerowane przez miejscową społeczność;
  • odbiegających wyglądem od przyjętych konwencji:
    – film Co gryzie Gilberta Grape’a Lasse Hallstroma – miejscowa społeczność zachowuje się w sposób skrajnie nietolerancyjny wobec otyłej matki głównego bohatera;
  • niekonwencjonalnych związków i zachowań:
    Chłopi Władysława Reymonta – Jagna nie mieści się w lipieckich normach zachowań, dlatego jest nieakceptowana, a ostatecznie brutalnie wyrzucona poza społeczność;
    Lolita Władimira Nabokowa (i film w reż. Adriana Lyne’a) – związek starszego mężczyzny z młodziutką dziewczyną wywołuje liczne kontrowersje i ataki ze strony otoczenia;
  • miłości duchownych:
    Klątwa Stanisława Wyspiańskiego – potępienie związku księdza i Młodej;
    – Film Ksiądz w reż. Antonii Bird – potępienie księdza homoseksualisty;
  • niepełnosprawnych:
    – film Idioci w reż. Larsa von Triera – bohaterowie udający osoby niepełnosprawne stykają się z niewybrednymi uwagami otoczenia i przekonują się o nietolerancyjności współczesnego społeczeństwa.

Tolerancja traktowana też jest czasem jako nieodzowny element „nowoczesnego” stylu życia, który okazuje się jednak pozorny i powierzchowny:

  • Ferdydurke Witolda Gombrowicza – rzekomo nowoczesna rodzina Młodziaków w rzeczywistości skrywa w sobie typowo mieszczańskie przywiązanie do konwencji;
  • Tango Sławomira Mrożka – rodzina Artura wydaje się nad wyraz postępowa, ale ta niczym nieskrępowana wolność w gruncie rzeczy skrywa wzajemną obojętność.


Na szczęście nie brakuje również przykładów pozytywnych, dowodzących, że w minionym wieku zdarzały się też zachowania wynikające z głębokiej tolerancji.

Autentyczna, a nie powierzchowna akceptacja jako sposób dotarcia do „innych”:

  • Ptasiek Williama Whartona – Al potrafi przebić się przez barierę dzielącą Ptaśka od świata dzięki całkowitej akceptacji swojego przyjaciela;
  • Lot nad kukułczym gniazdem Keseya – bezpośredni i otwarty McMurphy znajduje klucz do serc chorych psychicznie przyjaciół ze szpitala dla obłąkanych
    – jest nim wyrozumiałość, akceptacja i pełna tolerancja, polegająca przede wszystkim na traktowaniu swoich towarzyszy jako całkowicie normalnych ludzi.

Współistnienie ze sobą wielu kultur, religii i narodowości, które żyją w harmonii, ucząc się wzajemnego szacunku i tolerancji:

  • Kronika wypadków miłosnych Tadeusza Konwickiego;
  • Dolina Issy Czesława Miłosza;
  • Austeria Juliana Stryjkowskiego (i film w reżyserii Wojciecha Jerzego Hasa).

Pokonywanie nietolerancji wobec innych okazuje się trudną sztuką akceptacji, której trzeba się nauczyć:

  • Weiser Dawidek Pawła Huellego – początkowo młody chłopiec odmieniec jest izolowany od reszty rówieśników, z czasem jednak zdobywa ich sympatię i staje się dla nich niezwykle ważną, fascynującą osobą;
  • Film Rain Man w reż. Barry’ego Levinsona – lekcja braterskiej miłości jest w tym filmie również lekcją akceptacji „inności”, próbą wniknięcia w świat chorego na autyzm brata.


Wzbogać pracę odwołaniami do filozofii

W przypadku tematu o tolerancji nie zapomnij wspomnieć o filozofii Emmanuela Levinasa, jednego z najważniejszych współczesnych myślicieli. Według filozofa wszelkie kontakty międzyludzkie opierają się na spotkaniu z Innym (czyli drugim człowiekiem), który jest tajemnicą i wyrywa nas z zasklepienia w swoim „ja”. Filozofia Levinasa wyrasta z jednej strony z głębokiej tolerancji dla drugiego człowieka, a z drugiej – z przekonania, że międzyludzkie kontakty odbywają się na płaszczyźnie jednostka – jednostka, a nie jednostka – bezmyślna masa.

„Ja – Ty”
– w taki właśnie sposób znany XX-wieczny filozof Martin Buber określił relację między dwojgiem ludzi i skontrastował ją z relacją „Ja – To”, w której zawarty jest element „posiadania” czegoś. W kontaktach międzyludzkich nie powinno być o tym mowy. Spotkanie „Ja – Ty” to spotkanie dwóch równorzędnych stron, które powinny się wzajemnie rozumieć i akceptować, ale jednocześnie zakładać prawo do własnej odrębności, posiadania różnych zdań itp.

Użyj sformułowań:

  • Filozofia dialogu – za jednego z twórców tej filozofii uznaje się księdza profesora Józefa Tischnera. Zgodnie z nią istnienie ludzi względem siebie powinno być oparte właśnie na dialogu, na wzajemnym zrozumieniu, akceptacji, a jednocześnie uznaniu prawa do czyjejś odrębności (także w kwestii własnych poglądów, sposobu zachowania itp.).
  • Polityczna poprawność – to zasada ukształtowana przez lata w Stanach Zjednoczonych, zakładająca tolerancję dla wszelkich odmienności (religijnych, kulturowych i seksualnych) i tym samym ostro sprzeciwiająca się próbom dyskryminacji (choćby w sferze języka – stąd określenia w rodzaju „kochający inaczej”). Polityczna poprawność przybiera jednak często postać karykaturalną, kiedy człowiek boi się wyrazić własne zdanie w obawie, że może ono kogoś urazić. Często też traci z jej powodu sztuka – literatura, film amerykański są nią mocno naznaczone.

Skup się na dylematach

  • Jakie niebezpieczeństwa niesie tolerancja?
  • Jakie są granice tolerancji?
  • Czy zauważasz, że za daleko posunięta tolerancja wobec wyznawców skrajnych poglądów może ich zachęcać do nietolerancji wobec innych?

Wzbogać pracę cytatem

Zgodnie z chrześcijańską ideą bliźnim jest każdy cierpiący, zagrożony. Im bardziej słaby i bezbronny – tym bardziej bliźni.
ks. prof. Józef Tischner