Przeczytaj podany niżej tekst i spróbuj zanalizować go i zinterpretować, odpowiadając na pytanie, czy człowiek jest wolny. Następnie napisz krótką wypowiedź zawierającą Twój głos w dyskusji o wolności człowieka.
[1] Kubuś nie uznawał występku ani cnoty; utrzymywał, że człowiek ma naturę szczęśliwą lub nieszczęśliwą. Kiedy słyszał słowo nagroda lub kara, wzruszał ramionami. [2] Wedle niego, nagroda jest zachętą dla dobrych, kara postrachem złych. [3] Czymże mogą być innym, powiada, skoro nie istnieje wolność i skoro los nasz zapisany jest w górze. [4] Wierzył, że człowiek kroczy ku chwale lub hańbie z tą samą koniecznością, z jaką kula, która by miała świadomość samej siebie, stacza się po spadzistości. [5] Gdybyśmy znali łańcuch przyczyn i skutków tworzących życie człowieka od chwili narodzin aż do ostatniego tchnienia, zyskalibyśmy pewność, że czynił jedynie to, co musiał. [6] Sprzeczałem się z Kubusiem o to wiele razy, ale bezowocnie. [7] W istocie, cóż odpowiedzieć komuś, kto powiada: „Jaka bądź byłaby suma elementów, z których się składam, jestem jeden; owóż jedna przyczyna ma tylko jeden skutek: moje istnienie jest tedy tylko łańcuchem nieodzownych skutków”. [8] W ten sposób rozmawiał Kubuś, w duchu swego kapitana. [9] Rozróżnienie świata fizycznego i moralnego zdało mu się bez sensu. [10] Kapitan wbił mu w głowę wszystkie te poglądy, sam zaś zaczerpnął je w Spinozie, którego umiał na pamięć. [11] W myśl tego systemu można by sobie wyobrazić, że Kubuś nie cieszył się, nie smucił niczym; tak nie było. [12] Żył mniej więcej tak samo jak ty i ja. [13] Dziękował swemu dobroczyńcy, pragnąc by był dla niego dobry i nadal. [14] Unosił się gniewem na człowieka niegodziwego; kiedy mu zaś zarzucano, iż podobny jest do psa gryzącego kamień, którym go uderzono: – Wcale nie – odpowiadał – kamień ukąszony przez psa nie poprawi się; człowiek niegodziwy odmienia się pod wpływem kija. [15] – Często bywał niekonsekwentny jak ty i ja, skłonny zapominać o swoich zasadach, wyjąwszy pewne okoliczności, w których filozofia wyraźnie brała górę; wówczas powiadał: – Musiało się tak stać, tak było zapisane w górze. [16] – Starał się zapobiegać złemu: było przezorny przy największej pogardzie dla przezorności. [17] Skoro rzecz już się stała, wracał do swej śpiewki i znajdował w niej pociechę. [18] Poza tym dobry z kościami, szczery, dzielny, przywiązany, wierny, bardzo uparty, jeszcze bardziej gadatliwy […].
Denis Diderot, Kubuś Fatalista i jego pan, przeł. Tadeusz Boy-Żeleński
Kilka słów o narratorze
Narrator Kubusia… wykracza poza zakres swoich kompetencji. Często przekazuje informacje odsyłające bezpośrednio do autora – Denisa Diderota. Narrator jest stroną w rozmowach z postaciami, ale też nawiązuje dialog z czytelnikami. Narrator przeszkadza Kubusiowi dokończyć opowieść o swych amorach, wtrącając swoje uwagi, wspomnienia, komentarze. Takim komentarzem jest właśnie fragment przedstawiony powyżej. Na jego podstawie czytelnik może sobie uzupełnić informacje o bohaterze powiastki. Jest charakterystyka Kubusia sporządzona bezpośrednio przez narratora. Zwykle czytelnik mógł poznawać postać tylko na podstawie jej zachowań, wypowiedzi i opowieści o nim z ust innych bohaterów.
Kompozycja
• Pierwsza część jest streszczeniem poglądów Kubusia.
• Druga część – opis postępowania Kubusia.
• Komentarz narratora spajający obie części.
Myśl przewodnia
Portret ten przynosi psychologiczną charakterystykę bohatera, w której głoszone przez niego poglądy zostały zestawione z zachowaniem. Fragment pokazuje, jak bardzo niekonsekwentny jest bohater – jego postępowanie jest odwrotnością tego, co głosi. Kubuś głosi pogląd: „Człowiek nie posiada wolnej woli, jego działaniami rządzi niezależna od niego siła”, czyli zasadę prądu filozoficznego zwanego determinizmem. Ale Kubuś w życiu kieruje się zdrowym rozsądkiem i dokonuje wyborów zgodnie z własną wolą.
Dominanta artystyczna
Cała powiastka jest jedną ogromną rozmową między głównymi bohaterami oraz bohaterami, których spotykają na swej drodze. Wszelkie luki wypełnia monolog narratora, który wciąga w rozmowę czytelnika. Również portret Kubusia jest dialogiem – nie jest to statyczny opis, ale zbiór wypowiedzi Kubusia przytaczanych w mowie zależnej lub jako dosłowne cytaty. Dzięki temu opis jest dynamiczny i nie odbiega od reszty powiastki, która jest pełna różnych przygód i zwrotów akcji.
Analiza i interpretacja
Już pierwsze zdanie jest wyrażeniem poglądów Kubusia. Ludzie, według jego słów, mają dwie natury – „szczęśliwą” i „nieszczęśliwą”, czyli rodzą się albo ze skłonnością do czynów naruszających normy etyczne i społeczne [„występki”] lub do czynów przestrzegających te zasady [„cnota” – dodatnie cechy moralne, prawość, szlachetność, zacność]. To są ich wrodzone cechy, a więc tak naprawdę człowiek nie ma wpływu na to, jak postępuje, nie może dokonywać wyborów. Nie ma dla niego czegoś takiego jak cnota czy występek, z czego wynika jego obojętność na słowa: nagroda czy kara – [2]. Ani jedno, ani drugie tak naprawdę nie może zmienić postępowania człowieka, jego naturalnych skłonności, nie służą poprawianiu charakterów ludzi. „Los nasz zapisany w górze”. Człowiek nie może dokonywać wyborów między dobrem i złem, a więc za nic też nie może ponosić odpowiedzialności – bezsensowne jest zatem mówienie o nagrodzie i karze. Kategoryczność tych słów potwierdza zdanie [4], [5], [6] i [7], gdzie nie tylko pojawia się słowo „konieczność”, ale i czasownik „musieć”. Na dodatek Kubuś posługuje się tu językiem suchym, wręcz naukowym. Człowiek jest przedstawiony niemal jako automat sterowany od zewnątrz, wykonujący rozkazy wydawane mu przez jakąś siłę. Narrator nie godzi się z tym, ale te dyskusje są bezowocne, bo poglądy Kubusia są bardzo spójne. Z następnych zdań – [8], [9] i [10] – dowiadujemy się, dlaczego Kubuś głosi determinizm. Wbił mu go do głowy jego Kapitan w czasach, gdy służył w wojsku. A Kapitan głosił poglądy Spinozy. Zatem żaden z nich nie ma poglądów, które wypływałyby z jego własnych doświadczeń czy przemyśleń. Obaj przyjęli je mechanicznie i tak samo nimi się posługują.
Człowiek, który jest automatem, nie powinien nic odczuwać, nie powinien się smucić ani radować. Nie ma własnych celów, do niczego nie dąży, wyzbył się marzeń, nadziei. Ale czy Kubuś tak robi? Nie. On nie jest obojętny. Narrator podpowiada, że Kubuś żyje jak każdy, kto wierzy, że ma wpływ na własny los – (zdanie [12]). Kubuś liczył na nagrodę – dalsze dobrodziejstwa, kiedy dziękował swemu dobroczyńcy. „Unosił się gniewem na człowieka niegodziwego”, mimo że wcześniej głosił, że jest on tylko narzędziem ślepego losu. Ale nie tylko uważał, że ludzie ponoszą odpowiedzialność za swoje czyny, ale i uznawał karę jako zabieg mogący poprawić człowieka – zdania [13], [14]. Sam Kubuś również zachowuje się jakby wierzył, że człowiek ma jednak wpływ na własny los.
Całość portretu Kubusia narrator zamyka ciągiem przymiotników wskazujących na cechy charakteru bohatera. Jego pozytywne cechy, które wzbudzają sympatię czytelnika to: przywiązanie, wierność, szczerość i dobroć. To, co może zniechęcać do niego, to: gadatliwość i upór – por. ostatnie cztery zdania.
Postępowanie Kubusia to zatem odwrotność jego poglądów. Model proponowany przez Kubusia jest wyspekulowany, w całości jest produktem myśli, ale nie ma nic wspólnego z rzeczywistością. Dowód tego stanowi sam bohater.