Styl artystyczny
– głównym celem nie jest przekazanie informacji, ale spowodowanie zaskoczenia, wywołanie wzruszenia czy zachwytu, pokazanie oryginalności autora.
Cechy tego stylu:
- zależność przede wszystkim od indywidualności twórcy,
- swobodne wykorzystywanie środków językowych występujących w innych odmianach stylistycznych (np. w stylu urzędowym czy naukowym), odmianach środowiskowych (np. w języku uczniowskim) czy regionalnych (np. w gwarze),
- obecność różnego rodzaju środków artystycznych.
Chociaż tekst przeznaczony do analizy nie może być tekstem literackim, pewne elementy stylu artystycznego mogą pojawić się np. w eseju. Dlatego potrzebna jest znajomość nie tylko tych środków językowych, które cechują styl retoryczny.
Cechą eseju jest dbałość o językową stronę wypowiedzi, dlatego może się w nim pojawić właściwie każdy ze środków artystycznych. Dotyczące ich polecenia mają najczęściej kształt pytań zamkniętych, co ułatwia wybór poprawnej odpowiedzi (czasem wystarczy wiedzieć, czym dane sformułowanie na pewno nie jest).
Oto przykład takiego zadania:
Występujące w zacytowanym fragmencie sonetu Mickiewicza wyrażenie „suchy ocean” jest:
a) antytezą,
b) oksymoronem,
c) epitetem,
d) żadnym z wymienionych.
Poprawna odpowiedź: b). Oksymoron – połączenie wyrazów sprzecznych znaczeniowo. Jego obecność pozwala np. podkreślić skomplikowanie jakiegoś zjawiska.
W poddawanym analizie tekście mogą się także pojawić różnego rodzaju odwołania do innych utworów literackich. Dotyczące ich pytania pozwalają sprawdzić znajomość tradycji kulturowej, ale też spostrzegawczość piszącego.
Aluzja literacka
– świadome nawiązanie do innego dzieła, np. w jednym z analizowanych tekstów polecenie nakazywało odnaleźć fragment: „…nie będzie już cierpień jakiegokolwiek Wertera”.
Reminiscencja
– nawiązanie niekoniecznie świadome; może polegać na wiernym zacytowaniu jakiegoś tekstu, jak również na naśladowaniu (np. budowy czy stylu).
Parafraza
– swobodna przeróbka jakiegoś utworu (np. rozwijająca jego treści), ale zachowująca podobieństwo do oryginału.
Słowa „parafraza” czy „parafrazować” pojawiają się także w pytaniach dotyczących struktury tekstu. Oto przykład:
Jaką funkcję spełnia akapit 7. wobec 6.?
a) stanowi człon porównania,
b) parafrazuje myśli wypowiedziane w akapicie 6.,
c) podważa treść akapitu 6.
W takim przypadku „parafrazować” oznacza „rozwijać myśl”. Inne zabiegi stylistyczne łączące się z kompozycją tekstu to:
Wyliczenie
– polega na wymienianiu składników tworzących jakąś całość, np. w kolejnych akapitach tekstu mogą się pojawiać kolejne cechy omawianego zjawiska. Porządkuje tok rozumowania.
Gradacja
– inaczej stopniowanie; to również wymienianie pewnych elementów, ale w określonym porządku, np. rosnącym albo malejącym. Na przykład w jednym z analizowanych tekstów rozważania nad kosmosem rozpoczynają się od planet, a kończą na wielkich galaktykach.
Kontrast
– często występująca zasada kompozycyjna. Zestawienie sprzeczności pozwala na wyraźniejsze podkreślenie różnic między nimi.
Antyteza
– polega na zestawieniu sformułowań czy zdań sprzecznych znaczeniowo. Często jej wymowa jest wzmacniana przez występowanie paralelizmu składniowego (tj. podobieństwa konstrukcji składniowej), na przykład:
„Obowiązek jest jasny, zaszczytny i święty (…) Szczęście jest ciemne, grzeszne i diabelskie”.
Wybrane środki artystyczne pojawiające się w pytaniach testowych:
- Porównanie – konstrukcja składająca się z dwóch części połączonych słowami „jak”, „jakby”, „na kształt” itp. (X jak Y). Pozwala podkreślić jakąś cechę zjawiska czy choćby urozmaicić styl wypowiedzi. Jeśli jeden z członów został rozbudowany do całego obrazu poetyckiego, mamy do czynienia z porównaniem homeryckim.
- Symbol – jakiś motyw (postać, zdarzenie, rekwizyt itp.), który niesie ukryte sensy, nie może być odczytywany dosłownie. Istotą symbolu jest wieloznaczność, ale zazwyczaj w kulturze powtarzają się pewne sposoby odczytywania go – pytanie testowe może wymagać także takiej wiedzy.
- Alegoria – również ma w sobie znaczenie ukryte, jednak w przeciwieństwie do symbolu jej sens jest jednoznaczny, utrwalony w kulturze (np. szkielet z kosą jako alegoria śmierci).
- Hiperbola – inaczej przesadnia, polega na wyolbrzymieniu jakiegoś zjawiska, np. morze łez, pękać ze śmiechu. Służy pokazaniu emocji lub podkreśleniu jakiejś kwestii. Często występuje także w języku potocznym.
- Paradoks – chętnie wykorzystywany przez eseistów. To sformułowanie prowadzące do jakiegoś zaskakującego wniosku, odległego od powszechnych przekonań.
Zobacz: