Szalone lata 20. Epoka jazzu. Amerykański mit sukcesu i widmo jego klęski. Występki, zbrodnie, pożary, kłótnie, samobójstwa… – tego w powieści nie zabraknie.

Nowojorczycy

Kluczem do ogarnięcia całości jest postać młodej aktorki, Ellen, wokół której koncentrują się losy większości pozostałych bohaterów powieści. Wśród nich jest John Oglethorpe – pierwszy mąż aktorki, świadomy swoich wpływów, zdemoralizowany kapitalista; Stan Emery – cyniczny uwodziciel, którego kocha Ellen; Harry Goldweiser – impresario próbujący zdobyć względy dziewczyny; Jimmy Herf – przyszły mąż aktorki, żałosny dziennikarz usiłujący bezskutecznie zrobić karierę w świecie mediów; Joe Harland – gotowy na wszystko makler z Wall Street, który niepowodzenia giełdowe topi w alkoholu; Bud Korpenning – młody chłopak ze wsi poszukujący przez prawie dziesięć lat swojej szansy w wielkim mieście. Po licznych niepowodzeniach popełnia samobójstwo. Obok nich jest w powieści jeszcze wielu, wielu innych…

Dos Passos ukazuje ludzi, którzy wpadli w pułapkę przemysłowej cywilizacji, ulegli iluzji życia w wielkim mieście, zawierzyli mu wszystkie swoje pragnienia i najczęściej przegrali. Psychologiczne skutki egzystencji w nowojorskiej metropolii budzą grozę! Degeneracja moralna, frustracja, apatia, alkoholizm, samotność, alienacja stają się wszechobecne i dotykają wszystkich. Industrialna rzeczywistość okazała się chaotyczna, obca i wroga człowiekowi. Właściwie wszystkie postacie książki Dos Passosa – i te przegrane, i te, które odniosły jakiś sukces – uosabiają jeden, ten sam typ bohatera reprezentatywnego dla wielkomiejskiej przestrzeni – współczesnego everymana. Staje się on swego rodzaju automatem, maszyną powołaną do wykonywania życiowych czynności i realizacji różnych zadań – chodzi na lunch do baru, pije kawę, czyta gazetę, dokonuje transakcji giełdowych, pisze artykuły itp. W rzeczywistości jest to ktoś, kto utracił swoją autentyczność i niezależność i nawet nie jest tego całkiem świadomy.

Realizm w nowej formule

Manhattan Transfer uchodzi za powieść realistyczną. Balzak pewnie by się mocno zdziwił! Pod względem konstrukcji książka Dos Passosa w niewielkiej mierze przypomina powieści, jakie wyszły spod pióra autora Komedii ludzkiej. Cóż, szalony wiek XX domagał się nowej, równie szalonej estetyki. Tradycyjny realizm nie był już mu w stanie sprostać. Dlatego powieść Dos Passosa jest grą szybko przesuwających się obrazów. Autor zastosował tu technikę swobodnego montażu scen, sięgnął po eksperymenty znane wcześniej z kubizmu, chociażby takie jak kolaż. Skonstruował swoją powieść na wzór mozaiki, która wypełnia się konsekwentnie w trakcie lektury. Ów chaos montażu jest celowym zabiegiem. Oddaje atmosferę życia w wielkomiejskiej przestrzeni, jego zawrotne tempo, nieprzewidywalność tego, co może się wydarzyć. Nowa poetyka daje niezwykle sugestywny, ekspresyjny, a przede wszystkim wiarygodny obraz nowojorskiej metropolii.

Do matury!

Tematy, przy których realizacji można wykorzystać Manhattan Transfer, narzucają się same:

  • Topos miasta w literaturze – ważne, by przy tego typu prezentacji podkreślić, że miasto w powieści Dos Passosa nie jest tylko tłem rozgrywających się wydarzeń, ale równoprawnym bohaterem. Zasadnym byłoby zwrócenie uwagi na strukturę wielkomiejskiej przestrzeni, szczegóły topograficzne, wygląd zewnętrzny, ukazanie Nowego Jorku jako przestrzeni życia i działania wielu bohaterów.
  • Motyw kariery w literaturze – temat częściowo pokrywający się z tym poprzednim. Historia Ellen czy Joe Harlanda to dobry materiał do wykorzystania.
  • Uprzedmiotowienie człowieka jako temat literatury – tu zwróć uwagę na zagrożenia, jakie niesie ze sobą industrialna cywilizacja. Zastanów się, na ile bohaterowie Dos Passosa są postaciami zindywidualizowanymi, a w jakiej mierze do siebie podobnymi, będąc typowym reprezentantem wielkomiejskiej przestrzeni – everymanem.
  • Nowatorstwo w prozie XX w. – Manhattan Transfer stanowi przykład odrodzonej w nowej formie powieści realistycznej. Zwróć uwagę na nowatorstwo montażu i wykorzystanie eksperymentów kubistycznych. Zastanów się, na ile nowa poetyka pomogła autorowi oddać rzeczywisty wizerunek miejskiej cywilizacji?

John Dos Passos (1896-1970)
Amerykański pisarz, potomek portugalskich emigrantów. Tak jak Hemingway, Fitzgerald czy Faulkner należy do największych piewców mitu Ameryki. Jego najważniejsze książki to Manhattan Transfer, obszerna trylogia USA: 42 równoleżnik, Rok 1919, Ciężkie pieniądze.

Miał opinię kontrowersyjnego intelektualisty. Potępił oficjalnie I wojnę. Sympatyzował z anarchistami i marksistami, by w efekcie odciąć się od ideologii komunistycznej i powrócić do amerykańskich wartości. Pod koniec życia jeszcze raz zaskoczył opinię publiczną – opowiedział się po stronie interwencji Stanów Zjednoczonych w Wietnamie w 1968 r.

Amerykańskie eldorado?
Dos Passos wprowadza czytelnika w świat tętniącej życiem, wielkomiejskiej dżungli. Nowy Jork – symbol świetności Ameryki – staje się tak jak Paryż w powieściach Balzaka jednym z głównych bohaterów książki. Jawi się jako labirynt ulic, domów, parków, placów, sklepów, barów i innych budynków użyteczności publicznej. To centrum kapitalistycznej cywilizacji, świat wielkiej finansjery, bogatych przedsiębiorców, maklerów giełdowych, dziennikarzy, artystów, prawników itp. Dla wielu wydaje się ziemią obiecaną, obiektem marzeń o lepszym życiu. Spełnia sny. Na pierwszy rzut oka Nowy Jork Dos Passosa uosabia amerykański mit sukcesu.
Pisarz nie jest jednak tak bezkrytycznym piewcą amerykańskiego ideału. Przenikliwym okiem obserwatora dostrzega jego miałkość i pustkę. Fascynuje go zewnętrzna uroda miasta, tempo życia, postęp cywilizacyjny, przerażają skutki kapitalistycznej ekspansji, spustoszenie, jakie dokonuje się w duszach mieszkańców nowojorskiej aglomeracji. Religia pieniądza, układy i zależności kształtują związki pomiędzy ludźmi, niszczą prawdziwe uczucia. Wyznacznikiem wartości człowieka staje się umiejętność zrobienia kariery. Ci, którym się to nie udało, pogrążają się w różnego rodzaju nałogach. Ludzie sukcesu pławiący się w luksusach też nie są szczęśliwi i niejednokrotnie ulegają degeneracji.