Wizje świata w literaturze

Powtórka według ujęć

Świat jest teatrem…

Aktorami ludzie. Rzeczą ciekawą zaś to, że tak często umysłom twórczym właśnie z teatrem, sceną, grą kojarzyło się ludzkie życie i świat. Do tego stopnia, że metafora świat = teatr stała się niemal alegorią – i to w jak różnych czasach.

Jan Kochanowski we fraszce O żywocie ludzkim konkluduje: „wemkną nas w mieszek jako czynią łątkom”, czyli kukiełkom z przedstawienia lalek.

Szekspir powtarza refleksję o świecie – teatrze w słowach Makbeta (słynne „życie jest bajką opowiedzianą przez głupca”).

W Lalce zamieszcza Prus interesującą refleksję Rzeckiego, który smętnie patrzy na nakręcone zabawki.
„Dlaczego narażasz kark akrobato?… Co wam po uściskach tancerze? Wykręcą się sprężyny i pójdziecie na powrót do szafy. Głupstwo, wszystko głupstwo!… A wam, gdybyście myśleli, mogłoby się zdawać, że to jest coś wielkiego!”
I czytamy w Lalce:
„Świat podobny jest do amatorskiego teatru, więc nieprzyzwoicie jest pchać się w nim do ról pierwszych, a odrzucać podrzędne. Wreszcie, każda rola jest dobra, byle grać ją z artyzmem i nie brać jej zbyt poważnie.”

Edward Stachura w słynnej piosence Życie to nie teatr czyni z metafory rzecz dyskusyjną. „Życie to jest teatr, mówisz ciągle, opowiadasz” rozpoczyna się utwór, ale dalej „Życie to nie teatr, ja ci na to odpowiadam”. Konkluzja wszakże brzmi: „ty i ja – teatry to są dwa”.

Zauważ!
Wizja teatru pociąga za sobą myśl o pewnej sztuczności, kostiumach i przemijalności życia. A także o obecność reżysera, widza, scenariusza.

Z pomysłów filozoficznych

Platon uważał wszystko, co postrzegamy, za złudny świat cieni, niewidzialne idee natomiast – za świat prawdziwy. Metafora jaskini platońskiej jest swoistym obrazem świata – skowani ludzie, którzy nie mogą się odwrócić, widzą tylko cienie na skalnej ścianie – płonącego z tyłu ogniska dostrzec nie mogą.

Na zmienność rzeczy tego świata wskazywał Heraklit (pamiętasz słynne zdanie: „nie wejdziesz dwa razy do tej samej rzeki”).

Św. Tomasz (zresztą popularyzator myśli Arystotelesa) widział świat jako niezwykle uporządkowaną, harmonijną strukturę Boską. Mówił o drabinie bytów, na której sytuował człowieka wysoko: tuż pod aniołami, ale nad wszystkimi zwierzętami.

„Najlepszym z możliwych światów” nazwał nasz świat siedemnastowieczny filozof Leibniz. Był zdania, że Bóg tak planował strukturę świata, iż spośród wszystkich zależności wybierał najbardziej optymalne układy; niestety niektóre prawa wykluczają się – stąd rzeczy, które postrzegamy jako niedoskonałości.

Nie zgodził się z tym Wolter – wyśmiewał optymizm Leibniza w Kandydzie, ukazał wszelkie ułomności padołu, a utopijną krainę szczęśliwości zarysował jako Eldorado.

Sentymentaliści bali się postępu i cywilizacji, wartości szukając w uczuciach i naturze. Tą drogą poszli romantycy…

Świat widziany oczyma romantyka

To świat wyobraźni i fantazji, wypełniony niezwykłymi, tajemniczymi postaciami i przestrzeniami. Każda rzecz ma co najmniej drugi, duchowy aspekt istnienia (mistycyzm!). To, co widzimy, to zaledwie cząstka tego, co w rzeczywistości na świecie istnieje – lub istnieć może „powołane” kreatywną siłą wyobraźni. Każdy, kto czytał Króla Olch Goethego, wie, o co chodzi. Inaczej chore dziecko postrzega drzewo, wichurę, krajobraz, a inaczej ojciec. Dziecko widzi świat elfów, ojciec – realny, oba światy istnieją równolegle.

Warto popatrzeć na świat ballad – choćby Mickiewicza. Rusałki, świtezianki, duchy i zjawy funkcjonują tam na prawach zupełnie zwykłych, realistycznych postaci. Osoby rodem z baśni (podobnie jak u Szekspira) odgrywają w świecie romantycznym wielką rolę. Również wydarzenia wcale nie muszą rządzić się racjonalnymi prawami: są nadprzyrodzone, nieprzewidywalne, niesamowite – takie, „o których nie śniło się filozofom”. Poza tym prawo istnienia takiego świata w literaturze, fantastyczna, uduchowiona wizja świata romantyków stała się jednym z pierwszych punktów programu ideowego tej epoki.

Romantyczna wizja wprowadza do literatury równouprawnienie świata powołanego do życia siłą wyobraźni, snu, przeczucia, fantazji. Ze względu na to zasługuje na wyróżnienie i odrębne potraktowanie.

Kontynuatorami romantyków byli moderniści. Głosili intuicjonizm w poznawaniu rzeczywistości, stwarzali światy wypełnione symbolami, odsłonili przed ludzkością dzieło impresjonizmu – czyli świat ulotny, widziany oczyma artysty tylko w tej jednej, niepowtarzalnej chwili. Co do fantazji – wystarczy wspomnieć Wesele Wyspiańskiego – tam świat realny spotyka się z tym wyobrażonym w najświetniejszy sposób… Czyżby były to pijane zwidy gości? A jak było w Dziadach – czy ksiądz Piotr miał „widzenie” w gorączce? Tak pytać mogą tylko realiści, którzy chcą znaleźć wyjaśnienie wszystkich tajemnic tego świata. Romantycy czy neoromantycy patrzą na to inaczej – stworzyli świat, w którym wszystko jest możliwe, i śmieją się z realistów.

Lustro świata?

To literatura wg realistów, a dokładnie – powieść wg Stendhala. Metafora zwierciadła wyraża jakby kontrastową wobec romantycznej wizję świata. Postać lub fakt nierealny nie znajdzie tu miejsca – zastąpi je drobiazg, szczegół, prawdopodobieństwo. Taka wierna fotografia rzeczywistości także może być interesująca – ujawnia prawdy o życiu i człowieku, pozwala badać, poszukiwać, definiować. W efekcie takich badań powstało niejedno dzieło i niejedna nowa, nośna maksyma nazywająca świat.

Balzak – autor Komedii ludzkiej – przyrównał istnienie ludzkie do kuchni: aby w niej posprzątać, tak czy inaczej trzeba pobrudzić ręce – rzekł ustami swojego bohatera Vautrina. Człowiek ów usprawiedliwiał w ten sposób czyny niemoralne, a sam uosabiał świat przestępczy, tzw. podziemie Paryża, co samo w sobie stanowi kolejną wizję literacką.

Inne wyobrażenia o świecie miał – i zawarł w swojej prozie – wielki moralista Conrad. Wspomnij „kilka prostych zasad”, a nade wszystko wierność. W Conradowskiej wizji to one regulują prawidłowy bieg życia, gwarantują ład świata. W sytuacjach conradowskich, czyli tragicznych, wymagających trudnych wyborów – właśnie wierność zasadom oznacza humanizm i ocalenie.

Tymczasem inni głosili

że „świat jest tylko wielkim więzieniem, z którego co dzień po kilku na plac wyprowadzają” (Raleigh)
że jest jak łaźnia („im kto wyżej, tym się bardziej poci”) – Żółkowski
jak gospoda – coraz to inny podróżny popasa, jeden się modli, drugi rozpustuje (Kraszewski)
jak kram z towarami (Logan) – ale można je nabyć pracą i pilnością

Uwaga! O ile realiści lub weryści (weryzm – włoska odmiana realizmu) chcieli wiernie odzwierciedlać świat, o tyle naturaliści w swojej wizji eksponowali ciemne strony rzeczywistości ludzkiej natury. Pragnęli obnażyć fałsz, zło, ukryte brudy świata, ukazywali też biologizm natury ludzkiej.

Świat idealny

Od dawna stwarzano w literaturze światy alternatywne, wzorce, arkadie i wyspy szczęśliwe, zupełnie różne od świata rzeczywistego. Taką była wyspa Utopia Morusa (stąd takie idealne pomysły nazywamy utopijnymi), takie było Eldorado Woltera czy Nipu Krasickiego. Złoto może tam leżeć na ulicy, zaszczyty nie robią na ludziach wrażenia: są to społeczeństwa rządzące się sprawiedliwością i poczuciem równości.
Krainy alternatywne, idealne także są pewną wizją świata – być może, „życzeniową”, nie wychodzącą poza sferę marzenia, ale będącą wzorcem, do którego można dążyć. Coś podobnego odnajdujemy w socrealistycznych wersjach utopijnych miast i wsi „w rękach ludu pracującego”. Problem w tym, że ich konstruktorzy twierdzili, iż tak właśnie jest, podczas gdy było tak jedynie w granicach ksiąg.

Świat ulotny

Świat „niestateczny” – czyli konstrukcja nader słaba, przemijalna, nietrwała. Taką wizję świata głosili twórcy barokowi, choć nie tylko oni. Warta jest odrębnego potraktowania, bo wyraża pewną filozofię istnienia, ustala także hierarchię wartości. Jak się domyślasz, nisko w tej hierarchii rezydują rzeczy ziemskie i rozkosze światowe, a sam świat – to ulotna chwila i już „Marność nad marnościami ten świat ze swojemi pompami” – powtarza za Księgą Koheleta barokowy poeta Zimorowic.

Nie on jeden:

Cervantes zaczął romantycznie: „Świat jest jak makowy kwiat”, ale zakończył: „dziś człek żyje, jutro gnije”.
„Pielgrzymem tu jest człowiek a świat mu wygnaniem” ubolewa Dionizy Minasowicz.
„Ten cały świat jest u Boga tylko punkcik mały. Kiedy byś stanąć mógł na której gwieździe, widziałbyś w jakim to malutkim gnieździe. Tak bardzo ludzie się rozpościerają” – snuje refleksję Zbigniew Morsztyn.
A Naborowski? „Świat hołduje marności”, „nic stałego na świecie”, „Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk punkt – żywot ludzki” Itd. itd.
Kwintesencją tej wizji świata są słowa z Listu świętego Jana: „Świat przemija i pożądliwość jego. Mundus totus in maligno positus est”.

Świat – sen

Powyższe dwie metafory wiążą się z awangardową literaturą XX wieku, taką, która odkształca świat w swoich ramach. Przepuszcza rzeczywistość przez filtr wyobraźni albo nadaje jej reguły snu, albo wyolbrzymia karykaturalnie pewne cechy, czyniąc wizję groteskową.

Poetyka oniryczna – czyli wizje senne, ukazanie świata takim, jakim go widzimy we śnie, pociągała twórców dawno.

Choćby impresjoniści – odmalowywali pejzaże górskie w sennej scenografii. Sen – obok stanów halucynacji czy upojenia alkoholowego – wydawał się momentem prawdy (np. ujawnienia nagiej duszy wg Przybyszewskiego).
Badał sny Freud – by dotrzeć do podświadomości.
Eksponowali senną wizję świata surrealiści – widnieje na płótnach Salvadora Dalego.

Jak taka wizja wygląda?
Wie każdy, kto śnił. Logika i spójność wydarzeń nie jest tu podstawowym prawem. „Sen ma świat udzielny, wśród otchłani nazywanych bytem i nicestwem” – zaznaczył już niegdyś Mickiewicz. W tej otchłani pojawić się mogą potwory, ludzie z przeszłości, produkty własnej fantazji – i czasem człowiek budzi się z ulgą, a czasem z żalem, że to tylko sen.

Gdzie snu szukać w literaturze?

U Franza Kafki – jego paraboliczne powieści (Proces) odtwarzają świat snu, w nim jakby rozgrywa się całość zdarzeń.
W prozie Brunona Schulza – Sklepy cynamonowe przypominają cykl snów – tych wskrzeszających świat dzieciństwa lub tych pięknych, włącznie z podróżą wśród gwiazd.
W dramatach Różewicza – np. w Kartotece świat rządzi się często prawami snu.
W powieściach Tadeusza Konwickiego – oniryczna wizja świata nakłada się często z chwytem amnezji głównego bohatera. Sen plus utrata pamięci – to zabiegi, które pozwalają kształtować niezwykły świat przedstawiony. Sennik współczesny wydaje się powieścią najstosowniejszą, ale i Wniebowstąpienie i Mała apokalipsa zawierają podobny świat – sennie odkształcony.

Świat – labirynt

Od labiryntu mitologicznego – tego, który wykonał Dedal, siedział w nim Minotaur, a wydostał się z niego tylko Tezeusz dzięki nici Ariadny – metafora labiryntu pociągała ludzkość. Coś, co jest zaplątane, pogmatwane, tajemnicze, trudne – przypomina życie ludzkie i świat cały, czyż nie?

Wizję świata – labiryntu znajdziemy:

W prozie Jorge Luisa Borgesa (Fikcje). Jest to jeden z głównych symboli Borgesa – ludzki los to błądzenie w labiryncie. Labirynt przybiera kształty biblioteki wypełnionej niekończącą się ilością ksiąg lub koła – jest wtedy wyobrażeniem wieczności. W labiryncie tkwi uwięziony mitologiczny Minotaur. Zresztą Borges zakłada, iż wszechświat jest, być może, snem Boga.

W Imieniu róży Umberta Eco – labirynt to specyficzny system pułapek i tajemniczych przeszkód w dotarciu do zbiorów bibliotecznych klasztoru. Czy to na pewno metafora świata, wyobrażenie życia ludzkiego? Kto wie? Jest jednak możliwość, by tak to odczytać.

W prozie Franza Kafki (Proces) – labirynt strychów, sądowych pomieszczeń, labirynt miasta. Świat Kafki jest nie tylko rodem ze snu – również przypomina labirynt, w którym naprawdę trudno odnaleźć właściwą drogę.

Świat – w krzywym zwierciadle

Odkształcony za pomocą groteski, paradoksu, absurdu. Właściwie świat fantazji i wyobraźni twórcy, który lekceważy naturalne reguły istnienia. Nie potrzebuje nawet praw snu – literatura daje pole do popisu najdziwniejszym kreacjom.

Groteskową, odkształconą wizję świata odnajdziemy w:

dramatach Witkacego. W Szewcach, W małym dworku;

dramatach Witolda Gombrowicza (i w powieści Ferdydurke też); wszechwładna groteska, rujnujący poczucie rzeczywistości absurd konstruują niezwykłą Gombrowiczowską wizję świata Form;

utworach Sławomira Mrożka, który chętnie operuje groteską (Tango, Męczeństwo Piotra O’Heya), a jego dziwaczny świat niebezpiecznie przypomina ten nasz prawdziwy;

dramatach Tadeusza Różewicza; znów świat na pozór nieprawdopodobny, łoże w centrum sceny, która zarazem być może ulicą i pokojem przechodnim – taka wizja świata jest jednak normalnością w granicach antyteatru;

utworach Samuela Becketta – także stwórcy światów absurdalnych, uruchamianych na deskach teatru i w wyobraźni artysty. Teatr absurdu usankcjonował absurdalną wizję świata – warto jednak zauważyć, że nie dla skandalu, wywołania wrażenia lub prowokacji. Właściwie dla ukazania tym sposobem prawd o życiu w świecie najprawdziwszym.

Ilość światów widzianych oczyma artystów przyprawia o zawrót głowy. Wcale nie wszystkie zostały tu wymienione. Tak jakby literatura stała się kalejdoskopem ukazującym w tysiącu odmianach świat – ale przecież wciąż ten sam nasz świat, zwyczajny.

Widzenie świata – pomysły filozofów i pisarzy

Świat to:

Boże igrzysko,
teatr,
machina oparta,na podstawowych zasadach moralnych,
zbiór cieni,i ukrytych idei,
fantazja, baśń,
precyzyjna struktura,
piękno,
sen,
padół płaczu,
folwark, poletko,
kuchnia,
labirynt.

Najważniejsze utwory

François Villon – Wielki testament;
Jan Kochanowski – Pieśni,Treny, Fraszki, Psalmy;
Mikołaj Sęp-Szarzyński – sonety;
William Szekspir – Makbet, Hamlet;
Miguel Cervantes – Don Kichot;
Wolter – Kandyd;
Ignacy Krasicki – Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki;
Jonathan Swift – Podróże Guliwera.

Wiek XIX

Johann Wolfgang Goethe – Faust, Król olch;
Adam Mickiewicz – Ballady i romanse;
Honoriusz Balzak – Komedia ludzka;
Bolesław Prus – Lalka.

Wiek XX

Joseph Conrad – Lord Jim;
Franz Kafka – Proces, Zamek;
James Joyce – Ulisses;
Tomasz Mann – Czarodziejska góra;
Michaił Bułhakow – Mistrz i Małgorzata:
Witold Gombrowicz – Ferdydurke;
Bruno Schulz – Sklepy cynamonowe;
Tadeusz Konwicki – Mała apokalipsa.

Alternatywne światy szczęśliwe

Eldorado (Wolter),
Nipu (Krasicki),
Utopia (Morus),
Kraj Houyhnhnmów (Swift).

Jak ujmowano świat w dziełach literackich?

Realistycznie – wiernie odzwierciedlając rzeczywistość.
Tendencyjnie – w myśl postawionej tezy.
Fantastycznie – traktując równoprawnie twory wyobraźni.
Groteskowo – deformując elementy świata za pomocą groteski, parodii, absurdu.
Onirycznie – kształtując go według praw snu.

Summa – różne wizje świata

Romantyczna (wizja, fantazja, wyobraźnia).
Realistyczna (metafora lustra).
Naturalistyczna (ekspozycja ciemnych stron).
Świat = teatr (Szekspir i inni).
Barokowa – świat przemijający.
Odkształcona (groteska, parodia, absurd).

Cytaty

Świat jest teatrem – aktorami ludzie,
którzy kolejno wchodzą i znikają.
William Szekspir – Jak wam się podoba

Życie jest cieniem ruchomym jedynie,
nędznym aktorem, który przez godzinę
Pyszni się i miota po scenie, aby
umilknąć później, jest bajką
opowiedzianą przez głupca…
William Szekspir – Makbet

A kto by chciał na świecie
Uważyć co się plecie,
Dziwnie to prawdy blisko,
Że człek – boże igrzysko
Jan Kochanowski – Pieśń XXIV

Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława
Wszystko to minie jako polna trawa;
Naśmiawszy się nam i naszym porządkom,
Wemkną nas w mieszek jako czynią łątkom.
Jan Kochanowski – O żywocie ludzkim

Świat jest oceanem szczęścia – to wiadomo. Wszyscy, którzy pływają po nim, są bardzo zadowoleni i – mają słuszność, że się ten i ów zachłysnął, a kto inny utonął – to nie argument. Z tej zasady wychodząc, postanowiłem zostać optymistą.
Bolesław Prus –Sieroca dola

Marionetki!… Wszystko marionetki! Zdaje się, że robią co chcą, a robią tylko, co im każe sprężyna, taka ślepa jak one.
Słowa Rzeckiego z Lalki

Ten świat to wielka księga przed nami otwarta,
A w niej o Bogu Stwórcy każda mówi karta
Opaliński

Świat to szerokie pole – pełno na nim chleba,
Tylko uczyć się trzeba i pracować trzeba
Władysław Syrokomla

-Świat jest jak kram z towarami, które można nabyć pracą i pilnością.
Logan

Komediancki świat! Udawania, które później bierzecie za rzeczywistość, chimery! to psuje duszę ludzką (…) Aktorzy, artyści, twórcy! to tylko ślepe narzędzia przyrody – natury, która ich używa do objawienia siebie i dla celów sobie tylko wiadomych. Im się zdaje, że oni są czymś istotnym – smutne złudzenia, są narzędziem, które pójdzie na śmiecie…”.
Władysław Reymont – Komediantka

… Ja to jestem
Na świecie jako w trupie doskonałej
Nad – kompletowy aktor…
C.K. Norwid – Pierwszy list…

Świat jest sceną, na której znaczniejsza część ludzi
Pysznych, głupich, niemiłych, wyniosłych, szalonych…
Kajetan Węgierski

Zgoła świat – scena, a wszyscy co żyją,
Osobami są na tej komedyjej,
Jakimi Wielki Gospodarz im każe, …
Zbigniew Morsztyn

– Świat snem – snu ziemia łożem –
Ze snu powstać nie możem
Juliusz Słowacki – Narodzie mój

Tematy prac pisemnych

Świat to labirynt, teatr, sen… Która z koncepcji mówienia o świecie przez literaturę jest najbliższa twojemu sposobowi postrzegania rzeczywistości?

Na dowolnie wybranych przykładach literackich rozwiń myśl J. Conrada: „Świat spoczywa na paru bardzo prostych wyobrażeniach, tak prostych, że muszą być prastare. A między innymi spoczywa głównie na wierności”.

Kryzys fikcji w literaturze XX wieku? Dokumentaryzm i paraboliczność – dwa sposoby prezentacji świata w literaturze współczesnej.

„Powieść jest to zwierciadło, które obnosi się po gościńcu” (Stendhal). Skomentuj słowa pisarza, pamiętając o rozwoju tego gatunku w końcu XIX i XX wieku.

„Sztuka może i powinna burzyć rzeczywistość, rozkładać ją na pierwiastki, budować z nich nowe światy niedorzeczne” (Witold Gombrowicz). Prowokacja, eksperyment czy odpowiedź na oczekiwania czytelników? O moich spotkaniach z literaturą awangardową.

Czy literatura powinna „wymierzać sprawiedliwość widzialnemu światu” (J. Conrad) czy być „zwierciadłem przechadzającym się po gościńcu” (Stendhal)? Przedstaw własne przemyślenia, przywołując stosowne utwory literackie.

Jedna z książek o literaturze współczesnej ukazała się pod tytułem „Normalność jako sen idioty”.
Jakie cechy i zjawiska literatury XX wieku mogły skłonić autora do postawienia tak prowokacyjnej tezy?

Mam ten dar, jednak patrzę się inaczej” (Stanisław Wyspiański)
Na czym, Twoim zdaniem, polega twórcze i oryginalne widzenie świata w wybranych utworach XX wieku?

„Nic mi, świecie, piękności twej zmącić niezdolne”. Słowa Leopolda Staffa przewodnikiem po literaturze w poszukiwaniu utworów „jasnych” i „radosnych”.

Obraz przemijającego świata w utworach epickich romantyzmu, pozytywizmu i Młodej Polski.

Zobacz:

Wizje świata w literaturze staropolskiej

Jakie wizje świata i człowieka poznałeś w literaturze renesansowej?

Wizje świata w literaturze – cytaty