To oczywiście ogromna wiedza o całej historii literatury. Na maturze musisz umieć patrzeć na historię kultury nie tylko poprzez konkretne teksty i epoki, ale także przekrojowo – właśnie poprzez toposy i motywy.
Motyw
W znaczeniu, które na poziomie rozszerzonym powinniście znać, motyw to trochę co innego niż to, co zwykle kryje się pod pojęciem motywy literackiego. Mianowicie – przywykliście do tego, by na motywy literackie patrzeć poprzez pryzmat “wielkich tematów” – jak miłość czy śmierć. Tymczasem tzw. “motyw obiegowy” w ścisłym znaczeniu teoretycznoliterackim to coś bardziej szczegółowego. Dotyczy dość konkretnych schematów realizacyjnych – na przykład “motyw śmierci świętego”, “motyw cudownego ozdrowienia”, “motyw miłosnego napoju”. W tym bardziej fachowym ujęciu motyw obiegowy to sytuacja lub wydarzenie występujące w wielu tekstach kultury (także w różnych epokach) w dość zbliżonej postaci – na zasadzie pewnego schematu. Motyw obiegowy nie musi funkcjonować w całej historii kultury, może być charakterystyczny dla jakiejś epoki lub stylu literackiego.
Topos
To pojęcie wprowadzone na dobre do teorii i historii literatury przez wielkiego badacza – Edwarda Curtiusa. Z grubsza odpowiada ono typowemu rozumieniu terminu “motyw literacki”. To właśnie toposy – to “wielkie tematy” literatury – odwieczne i uniwersalne, obecne w niej zawsze od starożytności, aż do dziś. Toposy są dowodem ciągłości i jedności kultury – świadczą o tym, że artystów i ich odbiorców wciąż interesuje ten sam krąg problemów najważniejszych. Na poszczególne toposy można zawsze patrzeć w sposób przekrojowy – na przestrzeni wszystkich epok literackich.
Kultura śródziemnomorska
Jako mieszkańcy kraju między Bałtykiem a Tatrami, możemy być leciutko zdziwieni naszą obecnością w kulturze śródziemnomorskiej. I choć oczywiście nie jemy oliwek na każde śniadanie ani nie tańczymy zorby, a karnację mamy raczej bladą – to jednak to określenie jest zasadne. “Kultura śródziemnomorska” to bowiem określenie kręgu kulturowego mającego swe korzenie w kulturach starożytnych basenu Morza Śródziemnego. Jednym słowem – Biblia, Grecja i Rzym. Wspólna religia i wspólne korzenie. A co za tym idzie – wspólne toposy literatury.
Toposy zakorzenione w najważniejszych tekstach antycznych i biblijnych
Dla treningu – abyście mieli okazję dobrze zrozumieć na czym rzecz polega – przyjrzyjmy się paru najstarszym toposom, które wywodzą się bezpośrednio ze znanych Wam wszystkim starożytnych tekstów kultury. Ich pierwsza znana nam realizacja to tzw. źródło toposu – pierwszy i wspólny punkt odniesienia dla wszystkich późniejszych doń nawiązań. Te nawiązania wraz z tekstem źródłowym tworzą zaś historię toposu – alternatywną wobec następstwa epok możliwość patrzenia na historię literatury.
Oto kilka przykładów:
Wojownik
Źródło:
- Homer Iliada,
- mit o Heraklesie.
Późniejsze realizacje:
- Pieśń o Rolandzie,
- Torguatto Tasso Jerozolima Wyzwolona,
- Miguel de Cervantes Don Kichot,
- Adam Mickiewicz Konrad Wallenrod,
- Andrzej Sapkowski Saga o Wiedźminie
Postawa prometejska
Źródło:
- mit o Prometeuszu
Późniejsze realizacje:
- średniowieczna legenda o Fauście,
- Johann Wolfgang Goethe Faust
- Adam Mickiewicz Dziady,
- Juliusz Słowacki Kordian,
- Stefan Żeromski Ludzie bezdomni,
- Albert Camus Dżuma
Miłość jako komunia dusz
Źródło:
- Pieśń nad Pieśniami
Późniejsze realizacje:
- Francesco Petrarca Sonety do Laury,
- Adam Mickiewicz Sonety odeskie,
- Zbigniew Krasiński Nie-boska komedia cz. I,
- poezje Kazimierza Przerwy- Tetmajera,
- Gabriel Garcia Marquez Miłość w czasach zarazy
Wina niezawiniona
Źródło:
- tragedie greckie (np. Antygona, Król Edyp Sofoklesa),
- Księga Hioba.
Późniejsze realizacje:
- Jan Kochanowski Treny,
- William Szekspir Hamlet,
- Adam Mickiewicz Dziady,
- Franz Kafka Proces,.
- Albert Camus Dżuma,
- Zofia Nałkowska Medaliony
- Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem