Reformacja
Wielki nurt przemian w chrześcijaństwie będący swoistym ukoronowaniem średniowiecznych prób reformy Kościoła. W tym wypadku nie chodziło już jednak o reformę w ramach istniejącej instytucji, lecz raczej o stworzenie nowych, alternatywnych wobec tradycyjnego rozumienia wiary i organizacji kościelnej. Wyrosłe ze sprzeciwu wobec średniowiecznych patologii życia kościelnego (symonia, nepotyzm, handel odpustami, bogactwo kleru itp.) ruchy odnowy zyskały szybko wymiar totalny i stały się ­relig­iami popularnymi w całej Europie (a potem także w USA) aż do dziś. Nurt reformacyjny zapoczątkowany został przez Marcina Lutra (zbuntowanego księdza z Wittembergii, który w 1517 roku przybił na drzwiach swego kościoła 95 tez przeciwko Kościołowi). Od jego nazwiska powstała nazwa luteranizm, określająca jeden z najpopularniejszych nurtów reformacji. Inny zwie się kalwinizmem – również od nazwiska założyciela – Jana Kalwina.

Religie reformowane różnią się od katolicyzmu pojmowaniem dogmatów (na przykład o Trójcy Świętej, świętych i Matce Boskiej), a także ­odrzuceniem spowiedzi i większości sakramentów. Oczywiście, są to religie chrześcijańskie – dziś z katolicyzmem żyjące w zgodzie.

Makiawelizm
– doktryna polityczna dotycząca sprawowania władzy, która za cel najwyższy uważa dobro państwa i rację stanu. W imię tych wartości dopuszcza podstęp, zdradę, zbrodnię w myśl hasła: cel uświęca środki. Nazwa pochodzi od nazwiska Niccoló Machiavellego, który w utworze Książę przedstawił portret doskonałego władcy, który powinien być chytry i podstępny jak lis oraz silny i okrutny jak lew.

Makiawelizm
Termin oznacza cokolwiek demoniczne, pokrętne i relatywne moralnie metody działalności politycznej – dziś także międzyludzkiej. Pochodzi od nazwiska Niccola Machiavellego – włoskiego filozofa politycznego. W słynnym traktacie Książę zawarł on swoiste rady dla władców i możnych tego świata, dotyczące sprawnego, choć niekoniecznie sprawiedliwego rządzenia. To stąd pochodzi zasada, że cel uświęca środki. A zatem, zdaniem Machiavellego, dobry władca w trosce o swe wpływy nie powinien cofać się przed niczym. Siła państwa jest celem nadrzędnym – do jego realizacji należy zastosować zaś wszystkie dostępne środki łącznie z mordem politycznym, odpowiedzialnością zbiorową, głodzeniem poddanych i przeciwnie – podlizywaniem się im w trudnych chwilach itp.

Mecenat
Zjawisko istotne dla kultury renesansu – podobnie zresztą jak w antyku. Oznacza opiekę materialną, czasem też polityczną możnych i bogatych nad artys­tami i ludźmi kultury. Przykłady renesansowego mecenatu można mnożyć długo. Florencki ród Borgiów opiekował się właściwie wszystkimi wybitnymi postaciami włoskiego renesansu. W Polsce słynna jest opieka Andrzeja Krzyckiego (biskupa i magnata) nad Klemensem Janickim. I Jan Kochanowski zresztą doświadczył swoistej formy mecenatu królewskiego, jaką była cokolwiek pozorna – ale płatna – posada sekretarza na dworze Zygmunta Augusta. Ten ostatni zresztą wespół ze Stanisławem Augustem Poniatowskim uchodzą za najsłynniejszych opiekunów artystów wśród polskich królów.

Mecenat – rozpowszechniona w epoce renesansu forma opieki nad wybitnymi artystami (pisarzami, malarzami, rzeźbiarzami), sprawowana przez władców i magnatów. Nazwa mecenat pochodzi od imienia rzymskiego polityka Mecenasa (I w. p.n.e.), który opiekował się między innymi Horacym i Wergiliuszem.

Irenizm
Renesansowy odpowiednik pacyfizmu. Pogląd, który należy kojarzyć z Erazmem z Rotterdamu i Andrzejem Fryczem-Modrzewskim, zakładający, że w stosunkach między społecznościami należy wystrzegać się przemocy.

Utopia
Nazwa pochodzi od dzieła pod tym właśnie tytułem autorstwa Anglika – Tomasza Morusa. Opisuje on cudowną wyspę Utopię – na której istnieje idealne społeczeństwo rządzące się doskonałymi, zdaniem autora, prawami. Dzięki nim ludzie są szczęśliwi, a cała społeczność żyje w dobrobycie. Opisując tę wyimaginowaną wyspę, Morus nie dawał jednak upustu swojej fantazji, lecz przedstawiał idee dotyczące organizacji praw i życia społecznego. Moment powstania Utopii to zatem chwila, w której literaci postanowili wejść w problematykę społeczno-polityczną. Prócz tego zaś – to początek ponadgatunkowego nurtu literackiego określanego mianem utopizmu. Utopie to utwory opisujące takie właśnie jak w wypadku tekstu Morusa wyimaginowane społeczeństwa idealne. Zawsze służą wskazaniu wad społeczeństwa (tego realnego) i dróg ich naprawy.

Poeta doctus – z łac. poeta uczony. Termin ten stosowano wobec poetów znających doskonale swoje poetyckie rzemiosło, a także kulturę i tradycję – głównie starożytną. Poetami uczonymi nazywano poetów w starożytności, a dla twórców renesansowych był to ideał. Tym mianem określano Jana Kochanowskiego.

Predestynacja – głoszony przez Jana Kalwina pogląd o przeznaczeniu człowieka, z góry nadanym przez Boga, rozstrzygającym o zbawieniu lub potępieniu bez względu na starania jednostki.

Utopia (z gr. ou – nic, topos – miejsce, czyli miejsce, którego nie ma) – teoria idealistyczna ukształtowana w okresie renesansu. Nazwa utopia pochodzi od tytułu dzieła Tomasza Morusa Utopia (1516). W swoim dziele Morus przedstawił idealne społeczeństwo zamieszkujące wys­pę Utopię.

Humanizm – przewodnie hasło tego prądu ideologicznego wywodzi się jeszcze z antyku. To słynne słowa Terencjusza – „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”. W tym zdaniu, rzeczywiście, zawiera się wiele. W centrum zainteresowania humanisty, a co za tym idzie, humanistycznej kultury, literatury i sztuki, stoi człowiek. A w dodatku – wszystkie aspekty jego istnienia. A zatem – w odróżnieniu od średniowiecza – także jego ciało, piękno, potrzeby doczes­ne, rozrywki i radości życia. Humanizm w wydaniu renesansowym jest ściśle powiązany z filozofią antyczną – przede wszystkim stoicyzmem i epikureizmem. Humanistyczne widzenie chrześcijaństwa zmienia natomiast średniowieczny pogląd na Boga – w optyce renesansu z surowego Sędziego sprawującego nad człowiekiem totalną władzę, staje się on wyrozumiałym Ojcem roztaczającym opiekę. Za najistotniejszego wyraziciela humanizmu renesansowego uważa się Erazma z Rotterdamu.

Po zarazie w XIV wieku – ci, którzy przeżyli, zapragnęli nowej ideologii, nie takiej, która każe im myśleć o życiu po śmierci, ale takiej, która pozwoli korzystać z życia tu i teraz! I tak – tu, w Italii – wszystko się zaczęło. Medyceusze organizują sieć banków ze stałą stopą oprocentowania, z nowoczesną księgowością. Udane inwestycje dają pieniądze. Po ciszy zabrzmi ożywienie gospodarcze, renesans staje się czasem ludzi przedsiębiorczych. Powstają nowe budowle: kościoły i pałace. Tętni życiem Florencja – delikatna wełna florencka sprzedaje się w Europie błyskawicznie, tak że produkcja nie jest w stanie zaspokoić potrzeb. Florencja handluje i bogaci się nowa klasa – mieszczanie – staje się tak silna, że niektórzy arystokraci odrzucają rodowody, by stać się patrycjuszami. Po cóż takim ludziom asceza? Rodzi się nowa ideologia – która uwagę kieruje na człowieka. A jeśli myśl przenosi się z Boga na człowieka, to jest to właśnie początek prądu ideowego, który nazywamy humanizmem. Od końca XV wieku zaczął powoli ogarniać całą Europę.

Antropocentryzm – antropos człowiek, centrum – środek – człowiek w centrum wszechświata. Tendencja filozoficzna charakterystyczna dla kultury, sztuki i światopoglądu renesansu umieszczająca w centrum zainteresowania człowieka z wszelkimi jego potrzebami i możliwościami rozwoju. Antropocentryzm był jednym z podstawowych założeń renesansowego humanizmu.

Antropocentryzm
To określenie pozostaje w ścisłym związku z humanizmem. To pogląd stawiający człowieka w centrum kosmosu, jako najwyższą formę zmaterializowanego bytu. W odniesieniu do renesansu antropocentryzm konfrontuje się ze średniowiecznym teocentryz­mem, w myśl którego owym centrum jest Bóg.

Harmonia – ideał powszechnie uznawany przez myślicieli renesansu za wysoką wartość. Renesansowi artyści, pisarze i filozofowie do ideału harmonii i równowagi nawiązywali w życiu i w sztuce. Porównaj z antyczną zasadą decorum – stosowności, odpowiedniości.

Humanizm – (łac. humanus – ludzki) – ruch umysłowy zapoczątkowany we Włoszech. Podstawowym przejawem humanizmu były studia nad klasyczną literaturą łacińską, traktowaną jako podstawowe źródło wiedzy o człowieku, oraz uznanie założeń kultury starożytnej za obowiązujący wzorzec.

Irenizm (z gr. eirene – pokój) – tendencja charakterystyczna dla renesansowego humanizmu, przejawiająca się w dążeniu do ustanowienia pokoju między różnymi odłamami wyznaniowymi. Irenizm głosił między innymi Erazm z Rotterdamu.

Klasycyzm
To pojęcie pamiętacie już z naszego wykładu o antyku – oznaczało wtedy zbiór zasad składających się na antyczną poetykę i zasady kreacji artystycznej. W renesansie pojęcie zyskuje nowy wymiar – mówimy o początku klasycyzmu nowożytnego – nurtu kulturowego trwającego w zasadzie nawet do dziś. To prąd w sztuce i literaturze opierający zasady tworzenia właśnie na antycznej topice i poetyce. W renesansie był on nurtem całkowicie dominującym. Jego podstawowe wyznaczniki – tak jak w wypadku klasycyzmu antycznego – to ład, harmonia i prostota utworu, do tego zaś zgodność z zasadami mimesis – realis­tycznie prawdopodobnego odwzorowania natury i decorum – odpowiedniości stylu i gatunku do treści utworu. Od czasu renesansu nowożytny klasycyzm ewoluował – efektem tego jest współczesny neoklasycyzm – nurt reprezentowany przez Zbigniewa Herberta, Wisławę Szymborską czy Czesława Miłosza. Poeci z tego kręgu nie traktowali i nie traktują już dosłownie zasad poetyki antycznej – jednak swą sztukę wywodzą ze starożytnej topiki i apolińskich zasad harmonii i umiaru.