Porównaj wizje, obrazy, toposy zawarte w przytoczonych tekstach. Takie polecenie pojawia się często i jest bardzo prawdopodobne na maturze pisemnej z polskiego.

Nieco inne wymagania stawia przed maturzystą polecenie „porównaj” na poziomie podstawowym niż na rozszerzonym. Na podstawowym każą nam porównać treści, wizje, obrazy – na rozszerzonym już kwestie kompozycyjne – sytuację liryczną, ukształtowanie podmiotu lirycznego czy sposób metaforyki. Tak się składa, że w szkolnej praktyce częściej ćwiczy się to drugie niż to pierwsze zadanie… A poziom podstawowy, pozornie łatwiejszy, może budzić wątpliwości. Dlatego dziś w Niezbędniku… prosty pomysł, jak postępować z tekstami, które trzeba porównać na poziomie podstawowym. Zawsze mamy do czynienia z przekazem na dany temat. Mamy pełne prawo przypuszczać, że temat będzie podobny lub ten sam w obu przedstawionych tekstach. Definicje czy poglądy autorów, oczywiście, mogą być inne. Jeśli porównujesz wizje lub motywy – nie musisz posługiwać się terminologią teoretycznoliteracką, niemniej w kilku punktach właśnie obserwacja podmiotu lirycznego albo metafory naprowadzi Cię na dobry trop. Jak się nie pogubić? Najlepiej przyjąć pewien porządek postępowania. Proponujemy taki:

Prowadź równoległą analizę porównawczą.

To znaczy – odpuść sobie pomysł, aby opisać jeden tekst, a potem drugi i dopiero porównać swoje obserwacje. To sposób może nie błędny, ale gorszy. Lepiej jest porównać obok siebie (jeśli to możliwe) oba teksty – równolegle obserwować kolejne elementy. Jeśli oba teksty będą poetyckie – możesz popatrzeć na tytuły, kolejne strofy, usytuowanie głosu mówiącego czy nawet długość obu wierszy. Jeśli masz do czynienia z różnorodnymi tekstami – np. z fragmentem prozy i wierszem – natychmiast to odnotuj i obserwuj kolejne cząstki znaczeniowe – tu strofy, tu akapity. Ale uważaj, zagadnienie, którego szukasz, niekoniecznie musi mieścić się w jednym graficznym segmencie.

Ustal dane podstawowe

Te dane to odpowiedź na trzy pytania:

  • Czego szukam?
  • W czym?
  • Co wiem od razu?

Kiedy uświadomisz sobie powyższe, proste fakty, od razu poczujesz się pewniej. Czego szukasz? – mówi, oczywiście, temat maturalny. Czy są to wizje śmierci zawarte w utworach, czy poglądy poetów na piękno, czy poetyckie obrazy miłości, czy definicje małżeństwa – to określa temat i tego się trzymamy. W czym? Masz dwa teksty – nazwij je. Są to proza i wiersz, dwa fragmenty prozy, dwa wiersze? Jeśli znasz gatunek – bardzo dobrze. Z tego sporo wynika, bo możesz potem posługiwać się odpowiednimi synonimami (autor powieści, sonetu, rozdziału).

Wiadomo także, że jeśli teksty są różne już w przynależności do gatunku, to mogą z tego wynikać dalsze znaczenia – np. w prozie może wizję prezentować narrator wprost, realistycznie, w poezji zaś za pomocą chwytów poetyckich – i już tu będą to wizje czy obrazy inne. Co wiesz od razu? Po prostu zbierz informacje ważne, podstawowe, które znasz, choć nie wynikają z utworu. Na temat epoki, nurtu, poety. Na przykład porównujesz wizję poezji w tekście romantycznym i w tekście pozytywisty. Wiesz od razu, jeszcze bez czytania, że w pierwszym będziesz miał do czynienia z uwielbieniem i apoteozą, w drugim z realistycznym i utylitarnym spojrzeniem na poezję. Uważaj – czasem może zdarzyć się głos oryginalny na tle epoki. To także warto wskazać. Powyższe wnioski wypunktuj w notatce i wpisz w swoje wypracowanie.

Przeprowadź ankietę porównawczą.

Jest to pewien sposób na uporządkowanie działań. Jeśli sprawdzisz teksty według takiej ankiety, masz jakąś gwarancję, że trafisz na elementy istotne. Oto ona:

  • Tytuły w kontekście tematu – o czym świadczy ich porównanie?
  • Podpisy, dedykacje, adnotacje – jak wyżej.
  • Czy utwory prowadzą dialog? Czy masz do czynienia z polemiką, aluzją literacką, wyraźnym nawiązaniem, czy utwory zestawiono tylko ze względu na podobieństwo tematu?
  • Kto mówi w utworach? Czy jest to jedna osoba w tekście, czy jest ich więcej?
  • Do kogo mówi? – czy istnieją adresaci wypowiedzi?
  • Co mówią? – jakie tezy na temat interesującego nas tematu stawiają głosy mówiące?
  • Sformułuj te tezy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
  • Wskaż podobieństwa ujęć. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
  • Wskaż różnice ujęć. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
  • Pokuś się o terminy i usytuowanie tez w szerszym kontekście. . .
  • Podsumuj – możesz wprowadzić własną opinię na temat wiodący.

Jeśli tytuły utworów brzmią np. Który skrzywdziłeś i Ten który skrzywdził – to już na dzień dobry dużo wiesz. Jasna polemika poetów, masz do czynienia z odpowiedzią Brylla na słynny wiersz Miłosza, w dodatku od razu widać inne usytuowanie adresata literackiego – w pierwszym podmiot zwraca się do, w drugim mówi o osobie sprawującej władzę – o czym, dowiemy się, czytając dalsze strofy… Dedykacje czy podpisy też wiele mówią – np. sierpień 1944 lub pisane we wrześniu 1939… Mamy do czynienia z innym doświadczeniem historycznym – a to na pewno wpłynie na ujęcie, które obserwujemy. Sformułowanie tez nie powinno sprawić większych kłopotów uważnym czytelnikom, natomiast w porównywaniu warto pamiętać o terminach – na przykład – jeśli mamy wiersz impresjonisty zestawiony z utworem turpisty, co, oczywiście, wpływa na sposób obrazowania pejzażu – to trzeba to napisać. Jeśli w definicji zła w jednym i drugim tekście znajdujesz ujęcie manichejskie – koniecznie napisz. Jeśli relację Bóg – człowiek jeden poeta oddaje w duchu franciszkańskim, drugi zaś wypowiada się jako deista lub ateista – napisz, to wszystko daje punkty. Jeśli znasz cechy twórczości poetów, jeśli kojarzą Ci się typowe dla epoki terminy, sprawdź czy funkcjonują w tekście. Jeśli tylko umiesz udowodnić, że tam są – pisz, wskazuj, popieraj cytatem, a tym samym zdobywaj punkty.