Korzystanie ze słowników, nie dość że jest niezbędne, to bardzo wzbogaca zasób językowy. Wyrazy objaśniane są według różnych kryteriów, stąd dzieli się słowniki na kilka typów, decyduje sposób opracowania i przeznaczenie. Słownik może zawierać wszystkie wyrazy danego języka albo zostaje jakoś ograniczony, np. do wyrazów bliskoznacznych. W publikacjach jednojęzycznych objaśnienia podawane są w tym samym języku co hasło, w różnojęzycznych – w innym.
Słowniki ogólne języka polskiego
Należą do jednojęzycznych, są niezbędne nawet dla przeciętnego użytkownika języka.
- Serię rozpoczął 6-tomowy Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego, wydany w latach 1807–1814. Miał charakter porównawczy; obok polskich słów pojawiły się odpowiedniki słowiańskie, niemieckie i łacińskie.
- Następny, 11-tomowy (Słownik języka polskiego) stworzył profesor Witold Doroszewski. Słownik obejmujący 120 000 wyrazów dał początek innym, stale aktualizowanym, podobnie jak 3-tomowy, z 1976 roku, pod redakcją profesora Mieczysława Szymczaka (80 000 haseł). W każdym kolejnym słowniku definicje ogólne słów uaktualnione zostają dzięki najnowszym cytatom z literatury i prasy, a wyjaśnienia terminów pochodzą z najnowszych źródeł encyklopedycznych. Podane są w sposób możliwie wyczerpujący, właściwy dla obszernych słowników jednojęzycznych, wzbogacone o synonimy, a przy wyrazach obcego pochodzenia zwykle podawana jest etymologia.
- Znaczącym novum na polskim rynku stał się wydany w 2000 roku Inny słownik języka polskiego pod redakcją Mirosława Bańki. Wzorowany jest na brytyjskich słownikach pedagogicznych (głównie wydawnictwa Collins), słynnych ze swego przeznaczenia także dla cudzoziemców. Notuje ponad 2000 słów dotąd nierejestrowanych (wszystkich: 100 000), a ponadto (według zapewnień autorów) odrabia inną zaległość polskiej leksykografii, mianowicie powstał słownik przystępny, wolny od encyklopedycznych obciążeń, szczegółowy, podający, jak słowa używane są we współczesnej polszczyźnie. Materiałem źródłowym stały się miliony cytatów z prasy, książek, mediów, zbadane dzięki kompetencji autorów. W efekcie kontekstowe definicje pisane są codzienną polszczyzną, pojęcia złożone objaśniane są za pomocą pojęć prostszych, hasła zawierają szczegółowy opis nie tylko znaczenia, ale i użycia wyrazów, każdy wyraz jest określony (na marginesie) pod względem części mowy i cech gramatycznych, dla wielu podane są synonimy i antonimy. Ponadto każdy wyraz jest wzbogacony o informację o prawidłowym przenoszeniu już w samym zapisie hasła, sprawia to kropka między sylabami: kłót·nia; kle·ry·kal·ny; kli·ent itp.
Słowniki o charakterze specjalnym
- Słowniki etymologiczne – pierwszy opracował Aleksander Brückner. Wydany w 1927 roku, obejmuje 25 000 słów z wyjaśnieniem pochodzenia i pierwotnego znaczenia. Dopiero w 2000 roku pojawił się kolejny tego typu – Słownik etymologiczny języka polskiego, pod redakcją profesora Andrzeja Bańkowskiego – ukoronowanie 40-letnich badań. Publikacja objaśnia pochodzenie wyrazów rodzimych i obcych, ale już nieodczuwanych jako obce. Jest przystępna, aktualna i precyzyjna. Dzięki swej erudycji autor wskrzesza dawny świat, kulturę, zwyczaje i tradycję.
- Słowniki wyrazów obcych stanowią zbiory wyrazów zapożyczonych i przyswojonych wraz ze znaczeniem. Przed bezkonkurencyjnym Władysławem Kopalińskim, autorem wielokrotnie wznawianego Słownika wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, słowa obce klasyfikowali m. in. Michał Arct, Bronisław Wieczorkiewicz czy Jan Tokarski. Słowniki Kopalińskiego mają kilkanaście wydań, za każdym razem rozszerzanych, ale tak, by były jak najbardziej użyteczne. W jego tomach znajdują się także zwroty i cytaty obcojęzyczne, imiona własne, istotne tytuły, lapidarne informacje historyczne i literackie.
- Słownik poprawnej polszczyzny podaje wskazówki dotyczące odmiany, wymowy, użycia wyrazów, związków wyrazowych. Ostrzega też przed najczęstszymi błędami. W powszechnym użyciu są dwa: starszy – Witolda Doroszewskiego i najnowszy, pod redakcją Andrzeja Markowskiego. Nowy słownik powstał jako odpowiedź na duże zmiany w polszczyźnie: wprowadził w dużym zakresie dwupoziomową normę językową, dla języka oficjalnego – wzorcową i nieoficjalnego – potoczną, np. pielić jest dopuszczalne w normie potocznej, a niedopuszczalne w normie wzorcowej – poprawne jedynie – pleć. Ponadto w tym słowniku zdecydowanie odradza się lub doradza. Podane są powszechnie stosowane konstrukcje błędne – przy właściwych hasłach – a obok poprawna lub zalecana, lepsza wersja. Słownik zawiera też bogate zestawy nazw własnych – imion i nazwisk, nazw geograficznych, skrótów oraz artykuły problemowe systematyzujące wiadomości.
- Słowniki ortograficzne oprócz wyrazów i form kłopotliwych zawierają też zasady pisowni. Dotąd obowiązujący Słownik ortograficzny języka polskiego, pod redakcją Mieczysława Szymczaka został wyparty przez Nowy słownik ortograficzny PWN Edwarda Polańskiego, uwzględniający najnowsze zmiany ortograficzne uchwalone przez Radę Języka Polskiego przy Prezydium PAN, a wśród nich łączną pisownię partykuły przeczącej „nie” z imiesłowami przymiotnikowymi, bez względu na ich znaczenie.
W tej grupie słowników mieści się też publikacja dotycząca zasad interpunkcyjnych – Jerzego Podrackiego: Słownik interpunkcyjny języka polskiego z zasadami przestankowania. Pierwsza część zawiera zasady ogólne dotyczące wszystkich znaków interpunkcyjnych; druga zaś ułożone alfabetycznie 500 wyrazów i wyrażeń istotnych dla interpunkcji (m.in. jakkolwiek, dlatego że, co to, to nie ), informację o zastosowaniu znaku wraz z wyjaśnionymi subtelnościami przestankowania i przykładami z literatury.
- Słowniki specjalistyczne zawierają terminy charakterystyczne dla danego środowiska naukowego, technicznego, zawodowego, hobbystycznego. Istnieją słowniki gwary łowieckiej, lekarski, wyrazów technicznych, terminów literackich, pojęć geograficznych, biologiczny, terminów muzyki rozrywkowej i wiele innych.
- Słowniki dwujęzyczne służą do praktycznej nauki języków obcych, pomagają tłumaczom czy naukowcom. Mogą, ale nie muszą jako osobne publikacje, być dwustronne, np. polsko-angielski i angielsko-polski jako jedna publikacja. Hasła zawierają fonetyczny zapis wymowy, znaczenie, trudne formy, typowe użycie słów.
Powyższe wyszczególnienie nie obejmuje wszystkich publikacji leksykograficznych obecnych na naszym rynku. Wspomniany Władysław Kopaliński w ostatnich latach wydał m.in. Słownik mitów i tradycji kultury, Słownik eponimów, czyli wyrazów odimiennych, Słownik wydarzeń, pojęć i legend XX wieku, i każdy osiągnął czytelniczy sukces.
