Na czym polega społeczne i terytorialne zróżnicowanie polszczyzny? Co to jest dialekt i gwara ludowa oraz środowiskowa i zawodowa?
Dialekt ludowy i gwara ludowa
Dialekt jest to język jakiegoś regionu, podrzędny w stosunku do języka ogólnego. Nauka o poszczególnych dialektach to dialektologia (gr. dialektos – gwara, logos – słowo, nauka).
To dzięki dialektom właśnie mogło dojść do ukształtowania takiego języka ogólnonarodowego, jakim posługujemy się dziś.
Wyróżniamy dialekty:
- Małopolski, który obejmuje gwary: podhalańską, krakowską, kielecką, sandomierską, rzeszowską i lubelską. Cechą charakterystyczną jest mazurzenie.
- Mazowiecki, który występuje na Mazowszu bliższym i dalszym oraz na Kurpiach, Mazurach, Podlasiu i w Suwalskiem. Cechą charakterystyczną jest mazurzenie oraz twarda wymowa zmiękczonych spółgłosek k’, l’, g’ (np. lypa zamiast lipa, gybki zamiast gibki).
- Śląski, który obejmuje Śląsk Opolski, Śląsk Górny oraz Śląsk Cieszyński. Cechą charakterystyczną jest sziakanie, czyli utożsamienie spółgłosek ś, ź, ć, c, dź ze spółgłoskami sz, ż, cz, dż.
- Wielkopolski, obejmujący dialekty ziem nad środkową i dolną Wartą; mamy tu do czynienia ze ścieśnieniem samogłosek.
- Pomorski – to dialekty: kaszubski (najbardziej charakterystyczny dla tej grupy), kociewski, borowiacki i dialekty krajeńskie. Cechy charakterystyczne to brak mazurzenia i kaszubienie, czyli zastępowanie w wymowie spółgłosek ś, ź, ć, dź spółgłoskami s, z, c, dz.
Gwara to mowa ludzi mieszkających na niewielkim terytorium, głównie na wsi. Pamiętaj: jest to termin podrzędny w stosunku do dialektu. Choć czasami bywają one używane zastępczo.
Dialektyzmami nazywamy środki językowe pochodzące z dialektów ludowych wykorzystywane np. przez literaturę. To takie wyrazy jak gorzałka (zamiast wódka), kiej (zamiast jak).
Regionalizmami nazywamy wyrazy charakterystyczne dla danego regionu – i tak na Mazowszu na koguta powiemy po prostu kogut, w Wielkopolsce – kurak albo kokot, na Mazurach z kolei usłyszymy nazwę piejak. Tak samo sprawa się ma z ziemniakami – w Wielkopolsce zwane są one perkami, na Pomorzu bulwami, a na Podhalu grulami.
Przyczyn tego odrębnego nazewnictwa należy szukać w historii i folklorze danego regionu.
Gwara środowiskowa i zawodowa
Gwara zawodowa (język zawodowy) to odmiana języka środowiskowego. Posługują się nią członkowie określonej grupy zawodowej, np. żołnierze. Różnica między językiem ogólnym a gwarą zawodową nie polega wcale na innych zasadach gramatycznych, lecz na używaniu słownictwa specjalistycznego, stosowaniu terminów niezrozumiałych często dla osób spoza danej grupy. Własną gwarę zawodową mają aktorzy, lekarze, informatycy itd.
Slang to typ socjolektu używany w grupach młodzieżowych. Jest bardzo ekspresywny. Od języka ogólnego różni się silnie zabarwionym emocjonalnie i wartościującym słownictwem.
Możemy mówić także o gwarach tajnych – do takich zalicza się gwary złodziei i więźniów. Ale i te – w sporej części – zostały już zgłębione przez językoznawców.
Uwaga!
Pojęcia takie jak dialekt ludowy i gwara ludowa przydadzą się do interpretacji i analizy np. Chłopów Reymonta. Pamiętaj jednak, że autor nie odtwarza tu żadnej konkretnej gwary – to swego rodzaju zlepek gwar. Konsekwentnie i mistrzowsko posługiwał się gwarą góralską Kazimierz Przerwa-Tetmajer, z pochodzenia góral. Wspaniałą gwarą napisany jest jego cykl legend Na skalnym Podhalu (jak bardzo ta gwara różni się od języka literackiego możemy z łatwością przekonać się czytając choćby krótki fragment rzeczonych legend – na pewno nie będziemy w stanie zrozumieć określonych słów, choć możemy domyślać się go z kontekstu).
Natomiast pojęcie gwary środowiskowej i zawodowej przyda się raczej na poziomie rozszerzonym – ci, którzy zdają maturę na poziomie podstawowym, nie są przecież zobowiązani do analizy językowej tekstu. Przykładem literackiej gwary jest gwara uczniowska zastosowana w Syzyfowych pracach Stefana Żeromskiego, lekturze znanej Wam z wcześniejszych lat nauki.
Pamiętaj jednak, że gwary środowiskowe i zawodowe ewoluują wraz ze zmianą warunków życia (postęp techniczny i cywilizacyjny), dokonaniami naukowymi czy zmianą mentalności. Język, którym posługują się bohaterowie Syzyfowych prac odszedł już do lamusa – ot, chociażby z tego względu, że w szkołach zrezygnowano z obowiązkowych mundurków, kary „aresztu” oraz kar fizycznych – ale nie tylko z tego względu.
Zobacz: