SŁOWA KLUCZOWE

Grupa społeczna
Zbiór osób, które łączą się ze sobą w mniej lub bardziej sformalizowany sposób i mają świadomość swojej odrębności od innych grup. Grupa ma charakter trwały, a jej członkowie wyznają względnie jednolity system norm. Niektóre teorie socjologiczne zakładają istnienie grup dwuosobowych, ale zazwyczaj uważa się, że muszą ją stanowić minimum trzy osoby, ponieważ dopiero wtedy mogą zaistnieć wszystkie typy stosunków społecznych, na przykład te związane z rozwiązywaniem konfliktów między dwiema stronami sporu.

Klasa społeczna
Duża grupa społeczna, której członkowie zajmują podobne miejsca w społeczeństwie, a podobieństwo to wynika głównie z uzyskiwanych dochodów. Ze względu na dochód jednostek wyróżniamy trzy podstawowe klasy społeczne: wyższą, średnią, niższą. Stosowany bywa także podział samej klasy średniej na wyższą i niższą.

Konkubinat
Prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego, istnienie więzi psychicznej, fizycznej, ekonomicznej między mężczyzną a kobietą, różniące się od małżeństwa brakiem cywilnego lub religijnego zalegalizowania tego związku. W Polsce nie ma prawnej możliwości zarejestrowania konkubinatu; jest to natomiast możliwe w niektórych krajach europejskich, na przykład w Holandii, Belgii, we Francji.

Małżeństwo
Związek prawny kobiety i mężczyzny zawarty poprzez zgodne i dobrowolne oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński złożone przed duchownym lub kierownikiem urzędu stanu cywilnego w obecności dwóch pełnoletnich świadków. W Polsce związek małżeński mogą zawrzeć osoby pełnoletnie, jednak w przypadkach wyjątkowych sąd opiekuńczy może wyrazić zgodę na zawarcie małżeństwa przez dziewczynę, która ukończyła 16 lat. Polski kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje szereg przypadków, w których może nastąpić unieważnienie małżeństwa, na przykład: ze względu na pokrewieństwo lub stan psychiczny małżonków w chwili składania oświadczenia woli.

Norma społeczna
Oczekiwany przez grupę sposób zachowania i postawy jednostki w określonej sytuacji. Jest to wartość trwała, zależna od pozycji i roli społecznej danej osoby w grupie.

Organizacja pozarządowa [ang. Non-Governmental Organization, NGO] Organizacja obywateli, którą tworzą z własnej inicjatywy, żeby działać w wybranej przez siebie sferze publicznej. Najczęściej przyjmują formę stowarzyszeń i fundacji. W Polsce organizacje pozarządowe działają na podstawie Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Organizacje pozarządowe, jako powoływane w celu innym niż osiągnięcie zysku, bywają też nazywane organizacjami non profit [ang. profit – zysk].

Pozycja społeczna
Miejsce jednostki w grupie społecznej. Kiedy miejsce danej osoby jest niezależne od niej, mówimy o pozycji przypisanej, kiedy natomiast wynika z jej osobistych działań – o pozycji osiągniętej. Pozycja społeczna (status społeczny) narzuca role społeczne, jakie dany człowiek ma pełnić.

Rola społeczna
Prawa i obowiązki, jakie przypisywane są przez grupę jednostce zajmującej określoną pozycję społeczną.

Rodzina
Mała grupa społeczna, nastawiona na umacnianie wewnętrznych relacji. Rodzina pełni także funkcję instytucji społecznej, czyli uczestniczy w organizowaniu życia społecznego i rozwiązywaniu jego problemów. Obecnie najczęściej przez rodzinę rozumiemy parę małżeńską wraz z potomstwem. Taki model rodziny nazywamy nuklearnym, czyli małym. O rodzinie wielopokoleniowej mówimy natomiast wtedy, gdy kilka spokrewnionych pokoleń prowadzi wspólne gospodarstwo domowe.

Socjalizacja
Proces wprowadzania jednostki w życie społeczne. W trakcie tego procesu człowiek poznaje właściwy dla danej zbiorowości system wartości i zachowań społecznych. W dzieciństwie socjalizacja jest najmocniejsza; obejmuje wszystkie podstawowe informacje, dzięki którym możemy funkcjonować jako członkowie społeczeństwa. Jest to socjalizacja pierwotna. Socjalizacja nie kończy się jednak wraz z osiągnięciem dorosłości. Wtedy rozpoczyna się proces trwającej przez całe życie socjalizacji wtórnej, ponieważ człowiek wciąż przyjmuje nowe role społeczne, wchodzi do nowych grup i musi poznawać zasady ich działania.

Społeczeństwo
Duża grupa społeczna, która zamieszkuje określone terytorium. Członków społeczeństwa łączą silne więzi, wynikające ze wspólnoty kultury, tożsamości i instytucji państwowych.

Społeczeństwo obywatelskie
Aktywne społeczeństwo, które dla osiągnięcia wyznaczonych celów potrafi się samoorganizować. Członkowie takiego społeczeństwa są świadomi jego potrzeb i swojej współodpowiedzialności za ich zaspokajanie. Działają bez oczekiwania na dodatkowe impulsy instytucji publicznych. W społeczeństwie obywatelskim spotykamy wiele podmiotów, a stosunki między nimi są bardzo zróżnicowane.

Tożsamość
Świadomość posiadania specyficznych cech, które decydują o naszej odrębności. Tożsamość osobista dotyczy cech indywidualnych: psychologicznych, fizycznych, zainteresowań, zdolności intelektualnych, itd… Tożsamość społeczna określa natomiast przynależność do grupy. Utożsamiając się z daną grupą, naśladujemy zachowania innych członków, choć czasami bywają niezgodne z tożsamością osobistą. Odnalezienie i zaakceptowanie własnej tożsamości ma duże znaczenie społeczne. Pozwala zająć odpowiednią pozycję w zbiorowości i pełnić role zgodne z naszą osobowością.

Więź społeczna
Całość stosunków i relacji, jaka istnieje między członkami grupy. Pojęcie więzi łączy się z poczuciem przynależności do danej grupy, wyznawaniem wspólnych wartości, identyfikowaniem się ze zbiorowością. Żadna grupa nie jest w stanie istnieć bez więzi, które gwarantują jej wewnętrzną organizację i spójność. Teoria więzi społecznych jest bardzo rozwinięta w badaniach polskich socjologów, na przykład Ludwika Krzywickiego, a z kolei socjologia amerykańska w ogóle nie bada tego pojęcia.

Zwyczaj i obyczaj
Potocznie często używamy tych pojęć zamiennie, ale socjologia je rozróżnia. Zwyczajem jest typowe zachowanie, które przyjęte jest w grupie w danej sytuacji. Jeśli natomiast zwyczajowe zachowanie staje się częścią tradycji, a jego nieprzestrzeganie wywołuje negatywną reakcję grupy, to mówimy o obyczaju.

 

POWTÓRZ

Co to jest socjologia?
Socjologia jest nauką, która bada funkcjonowanie społeczeństwa i zachodzące w nim zmiany. Badane są zarówno zachowania jednostek w grupie, jak i relacje zachodzące między jednostkami.

Kto ustala zasady obowiązujące w grupie nieformalnej?
Sami członkowie grupy.

Co to jest grupa pierwotna?
Jest to grupa społeczna, do której człowiek wchodzi w trakcie socjalizacji pierwotnej, na przykład rodzina.
Kto sprawuje kontrolę nad przestrzeganiem norm prawnych?

Wyspecjalizowane organy ochrony prawnej, na przykład: sądy i trybunały, organy ścigania, NIK, straż graniczna.

Czy człowiek może pełnić kilka ról społecznych?
Człowiek zazwyczaj pełni kilka ról społecznych.

Co to jest ruchliwość społeczna?
Jest to zmiana pozycji społecznej jednostek w strukturze społecznej, zarówno w związku z awansem lub degradacją – wtedy mówimy o ruchliwości pionowej, czyli wertykalnej, jak i z zachowaniem dotychczasowego poziomu w hierarchii społecznej – co z kolei nazywamy ruchliwością poziomą, czyli horyzontalną.

Dlaczego współczesne społeczeństwo nazywamy społeczeństwem ryzyka?
Członkowie nowoczesnych społeczeństw mają coraz więcej możliwości działania, muszą podejmować coraz więcej decyzji i żyją w coraz większej niepewności. Wpływ technologii na nasze życie codzienne jest ogromny, ale nie jesteśmy świadomi wszystkich konsekwencji, jakie z tego wynikają.

Kiedy sąd orzeka rozwód?
W przypadku zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego (kodeks rodzinny i opiekuńczy),

Jakie więzy prawne łączą członków rodziny?
Więzi pokrewieństwa łączą nas z osobami, z którymi posiadamy wspólnych przodków, na przykład: brat, wuj, kuzynka. Z krewnymi osoby, z którą zawieramy małżeństwo łączą nas natomiast więzi powinowactwa na przykład: teść, szwagierka.

Czy monogamia jest jedynym znanym modelem małżeństwa we współczesnym świecie?
Poza monogamicznym modelem małżeństwa znana jest poligamia, czyli wielożeństwo i poliandria, czyli wielomęstwo. Obecnie poliandria występuje między innymi w Indiach, poligamia natomiast głównie w krajach arabskich i afrykańskich.

 

ZAPAMIĘTAJ:

  • Ruchliwość społeczna nie kwestionuje istniejącej drabiny społecznej, natomiast celem ruchów społecznych jest często jej zmiana.
  • Poprzez przysposobienie pełne dzieci adoptowane zajmują w rodzinie identyczną pozycję prawną jak dzieci naturalne.
  • W polskim systemie prawnym regułą jest wspólność majątkowa małżonków, którą można wyłączyć poprzez sporządzoną przez notariusza umowę zwaną intercyzą.
  • Wartości teleologiczne określają cele działania człowieka, a wartości prakseologiczne – właściwości takiego działania.

 

PORÓWNAJ

SPOŁECZEŃSTWO

Ujęcie gradacyjne

  • hierarchiczny system grup społecznych, zwanych warstwami społecznymi, przyporządkowanych według dochodu, prestiżu, władzy;
  • porządek hierarchiczny obejmuje warstwy wyższe, średnie i niższe;
  • hierarchiczność motywuje do ruchliwości społecznej.

Ujęcie dychotomiczne

  • dwuczłonowy podział na grupy, na przykład: bogaci/biedni, rządzący/rządzeni (w nowoczesnym społeczeństwie znaczenia nabiera podział na osoby posiadające dostęp do informacji i osoby jej pozbawione);
  • grupy mają sprzeczne interesy;
  •  stały konflikt między grupami jest istotą społeczeństwa (konfliktowa teoria społeczeństwa).

Ujęcie funkcjonalne

  • system stosunków wzajemnych zależności wynikających ze społecznego podziału pracy;
  • interes całości przewyższa interes elementów składowych;
  • integracyjna teoria społeczeństwa skupia się na zachowaniu równowagi i ładu społecznego.

 

ZNANI W SOCJOLOGII

Francuski filozof August Comte (1798–1857)
W 1838 wprowadził termin „socjologii” dla szczególnej metody badania społeczeństwa. Był zwolennikiem pozytywizmu, czyli posługiwania się badaniami faktycznymi. Unikał tworów abstrakcyjnych.

Niemiecki socjolog Max Weber (1864–1920)
Rozwinął wiedzę i metodologię socjologiczną. Badał głównie wartości, przekonania, zamiary i postawy, które kierują naszym zachowaniem. Twierdził, że działaniom społecznym człowiek nadaje subiektywny sens i przez to są one różne od pozostałych działań. Według niego czynniki ekonomiczne mają duży w pływ na życie społeczne. Postulował stworzenie typów idealnych, ponieważ człowiek zazwyczaj nie zachowuje się racjonalnie.

Niemiecki socjolog Georg Simmel (1858–1918)
Zbudował założenia formalizmu, dzięki którym socjologia została wyodrębniona spośród innych nauk. Jego społeczeństwo to „skomplikowana pajęczyna wielokrotnych wzajemnych relacji pomiędzy jednostkami, które pozostają z sobą w ciągłej interakcji”. Przyczynił się do badań nad typami społecznymi, analizował zjawisko obcego.

Polski socjolog i prawnik Ludwik Gumplowicz (1838–1908)
Uznał, że stanem naturalnym dla społeczeństwa jest ciągły konflikt między grupami etnicznymi, a procesy społeczne są wynikiem wzajemnego oddziaływania grup. Zdefiniował socjologię jako naukę o grupach społecznych.

Francuski filozof, socjolog i pedagog Emile Durkheim (1858–1917)
Uznawał socjologię za podstawową naukę społeczną. Według niego rzeczywistość społeczna jest bytem niezależnym od tworzących ją jednostek. Socjologia ma badać fakty społeczne, a sam badacz powinien się od nich zdystansować.

Polski filozof i socjolog Florian Znaniecki (1882–1958)
Stworzył polską socjologię akademicką. Wyznawał kulturalizm. Uważał, że socjologia jest nauką o kulturze i przedmiotem jej badania powinny być wytwory kultury. Przykładał dużą wagę do doświadczeń jednostek, postulował subiektywne podejście do rzeczywistości (socjolog powinien obserwować ją oczami uczestników).