SŁOWA KLUCZOWE

Dyskryminacja rasowa
Odmienne traktowanie osoby lub grupy osób ze względu na ich rasę, narodowość, pochodzenie narodowe lub etniczne. Rozróżnia się bezpośrednią dyskryminację rasową (łącznie z agresja fizyczną), pośrednią oraz wiktymizację, czyli poszkodowanie osoby, która bądź sama złożyła oficjalne doniesienie na dyskryminację rasową, bądź udziela poparcia innej osobie, która podjęła takie działanie. Najdłużej obowiązującym zinstytucjonalizowanym systemem dyskryminacji rasowej była polityka wewnętrzna Republiki Południowej Afryki. Do połowy lat 90. XX wieku funkcjonował apartheid polegający na klasyfikowaniu wszystkich mieszkańców na „białych”, „czarnych”, „kolorowych” i „Azjatów” i zróżnicowaniu praw obywatelskich w zależności od przynależności rasowej.

Godność osobowa
Podstawowe pojęcie w koncepcji praw człowieka. W nauce społecznej Kościoła używany jest termin godności osoby ludzkiej. Jest to niezbywalne prawo każdego człowieka – także przekraczającego normy prawne – do ochrony przed poniżeniem i nieludzkim traktowaniem w relacjach z władzą państwową.

Konwencje genewskie
Umowy międzynarodowe dotyczące pomocy humanitarnej, podpisane w Genewie. Pierwsza konwencja – z 1864 – powołała znak czerwonego krzyża do oznaczania formacji medycznych i ich personelu w czasie dzia­łań wojennych. Zgodnie z nią personel pozostaje neutralny, nie bierze udziału w konflikcie i nie może być atakowany, a jednocześnie jest obowiązany do równego traktowania rannych, bez względu na ich narodowość. Kolejna konwencja została podpisana w 1906 i wprowadziła większą ochronę rannych oraz określiła zasady ich ewidencji i wymiany informacji o osobach poszkodowanych między stronami konfliktu. Po zakończeniu II wojny światowej ustalono dalsze zasady traktowania rannych, chorych oraz osób cywilnych i jeńców. Zostały one wyrażone w czterech konwencjach podpisanych w 1949. Konwencje ge­newskie obowiązują w czasie każdego konfliktu zbrojnego oraz okupacji terytorium.

Ludobójstwo
Termin użyty w połowie lat 40. przez polskiego prawnika przebywającego na emigracji w USA na określenie celowego wyniszczania narodów, grup rasowych etnicznych i religijnych poprzez fizyczne zabójstwa i skazanie na biologiczne wyniszczenie, odbieranie dzieci, kontrolę urodzin. Prawnie został on zdefiniowany w Konwencji ONZ ws. zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 1948. Zgodnie z tą konwencją karze podlega zarówno samo ludobójstwo, jak i wszelkie formy współuczestnictwa: zmowa w celu jego popełnienia, podżeganie, usiłowanie i współudział.

Międzynarodowy Zbiór Praw Człowieka
Zbiór podstawowych dokumentów ONZ dotyczących praw człowieka, na który składają się: Powszechna deklaracja praw człowieka, Międzynarodowy pakt praw człowieka i obywatela oraz Międzynarodowy pakt praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych.

ONZ
Organizacja Narodów Zjednoczonych powołana Kartą Narodów Zjednoczonych [Karta NZ], powstała 24 października 1945. Główna siedziba ONZ mieści się w Nowym Jorku. Do podstawowych zadań ONZ należy utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa narodowego, rozwój przyjaznych stosunków między narodami, rozwiązywanie problemów międzynarodowych, ochrona praw człowieka, a także stanowienie ośrodka, gdzie uzgadniane są działania narodów w imię wspólnych celów. Warunki członkostwa w ONZ określa art. 4 Karty NZ, zgodnie z którym do organizacji może przystąpić każde państwo miłujące pokój, które przyjmuje zobowiązania zawarte w tym dokumencie i zdaniem ONZ jest w stanie je wypełniać.

Prawa człowieka
Indywidualne uprawnienia człowieka, obowiązujące w relacjach: jednostka – państwo, niezbywalne i przysługujące każdemu z faktu bycia człowiekiem [godność osobowa]. Prawa człowieka obejmują prawa i wolności. Przez prawo rozumiana jest powinność państwa do podjęcia działań ochrony jednostki, natomiast przez wolność – zakaz ingerencji państwowej w określone sfery życia obywateli.
W Polsce przestrzeganie praw człowieka zagwarantowane jest konstytucją. Art. 38–56 określają wolności i prawa osobiste [np. prawo do rzetelnego sądu, prawna ochrona życia, wolność wyrażania poglądów, wolność religii], art. 57–63 – wolności i prawa polityczne [np. wolność zrzeszania się, prawo dostępu do służby publicznej, prawa wyborcze], art. 64–76 – wolność i prawa ekonomiczne, socjalne, kulturalne [np. prawo do własności i dziedziczenia, ochrona środowiska, ochrona konsumentów, prawo do wyboru miejsca pracy, prawo do nauki]. Kolejne artykuły Konstytucji RP gwarantują środki ochrony wolności i praw.

Prawa dziecka
Prawa zdefiniowane przez Konwencję praw dziecka z 1989. W Polsce prawa dziecka podlegają ochronie konstytucyjnej. Ratyfikując konwencję, Polska dodała deklarację, w której uznaje, że wykonanie przysługujących dziecku praw [w tym zwłaszcza: prawo do posiadania i wyrażania poglądów, swobody myśli, sumienia, wyznania, poszanowanie prywatności] dokonuje się z poszanowaniem praw rodzicielskich i zgodnie z polskimi tradycjami dotyczącymi miejsca dziecka w rodzinie i poza nią.

Rada Europy
Instytucja powołana traktatem londyńskim w 1949 do ochrony praw człowieka. Podstawowym dokumentem przejętym przez Radę Europy jest Europejska konwencja z 1950 o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Obecnie do Rady Europy należy 47 państw, do bycia członkiem Rady Europy może zostać zaproszone przez tę organizację każde państwo europejskie pod warunkiem szanowania przez nie praw człowieka i akceptowania zasady rządów prawa.

Rzecznik Praw Dziecka
Polska instytucja Rzecznika Praw Dziecka została powołana do życia ustawą z 6 stycznia 2000, dla wykonania zobowiązania wynikającego z Konwencji ONZ o prawach dziecka. Rzecznik stoi na straży praw dziecka określonych w powyższej konwencji, a także Konstytucji RP oraz innych aktach prawnych, z poszanowaniem odpowiedzialności, praw i obowiązków rodziców i znaczenia rodziny w rozwoju dziecka. Jest powoływany przez Sejm za zgodą Senatu na wniosek Marszałka Sejmu lub grupy 35 posłów bądź 15 senatorów. Jego kadencja wynosi pięć lat.

Rzecznik Praw Obywatelskich
W Europie instytucja rzecznika rozwinęła się w latach 60. XX wieku; przedtem znana była tylko w Szwecji, Danii, Finlandii, RFN. W Polsce została powołana ustawą z 15 lipca 1987, do ochrony – wynikających z konstytucji oraz aktów prawa miejscowego – praw i wolności obywateli polskich, obcokrajowców i bezpaństwowców. Rzecznik jest powoływany przez Sejm za zgodą Senatu na wniosek Marszałka Sejmu lub grupy 35 posłów. Jego kadencja wynosi pięć lat. Do zagwarantowania niezawisłości i niezależności działania rzecznik objęty jest immunitetem nietykalności.

Uchodźca
Zgodnie z konwencją genewską z 1951, osoba, która przebywa poza krajem swojego pochodzenia w uzasadnionej obawie, że będzie w nim prześladowana z powodu swojej przynależności społecznej bądź rasy, narodowości, religii, poglądów politycznych.

Zbrodnia przeciw ludzkości
Legalna definicja tego terminu pojawiła się wraz z powołaniem Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze do osądzenia zbrodni hitlerowskich w czasie II wojny światowej. Zgodnie z obowiązującym obecnie prawem międzynarodowym zbrodnią przeciw ludzkości jest rażące naruszenie dowolnego punktu Karty Praw Narodów ONZ, a także popełnienie przestępstwa stanowiącego element zaplanowanych szerzej lub systematycznych napaści na ludność cywilną, określonych w traktacie rzymskim, np.: eksterminacja ludności cywilnej, wzięcie w niewolę, deportacje, apartheid.

Zbrodnia wojenna
Pojęcie wprowadzone traktatem wersalskim w 1919 i uszczegółowione w późniejszej doktrynie prawnej. Konwencja ONZ z 1968 wyklucza przedawnienie zbrodni wojennych. Wśród zbrodni wojennych wyróżnia się zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie przeciwko pokojowi [np. planowanie i prowadzenie wojny napastniczej] oraz pogwałcenie praw i zwyczajów wojny dotyczące szczególnie traktowania jeńców, ludności cywilnej oraz nieusprawiedliwione koniecznością wojny zniszczenia terytorium nieprzyjaciela.

 

NIEKTÓRE DOKUMENTY ONZ DOTYCZĄCE PRAW CZŁOWIEKA

Karta Narodów Zjednoczonych
Umowa międzynarodowa, podpisana 26 czerwca 1945 w San Francisco. Karta NZ zwana jest także Konstytucją ONZ, ponieważ powołała do życia tę organizację i określiła jej ustrój. Podpisując Kartę, państwa zobowiązują się do przestrzegania jej postanowień.

Powszechna deklaracja praw człowieka
Rezolucja Zgromadzenia Narodowego ONZ uchwalona 10 grudnia 1948. Dokument ten nie jest umową międzynarodową, ale w opinii większości prawników stanowi źródło prawa międzynarodowego jako zwyczaj.

Konwencja dotycząca statusu uchodźców
Konwencja sporządzona w Genewie w lipcu 1951 definiuje termin uchodźcy i określa jego status oraz prawa. Konwencja wprowadza zasadę niezwracania [non-refoulement], zgodnie z nią osoba, która nie uzyskała statusu uchodźcy, nie może być deportowana do kraju, w którym grożą jej prześladowania.

Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych
Prawnie wiążący dokument powstały na konferencji ONZ w 1966. Określił podstawowe prawa i wolności człowieka w jego relacjach z państwem oraz zobowiązania państwa wobec obywateli. Polska ratyfikowała Pakt w 1977.

Międzynarodowy pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych
Pakt przewidziany od 1947, ale ostatecznie uzgodniony i przejęty dopiero w 1966. Rozszerza katalog praw zawarty w Powszechnej deklaracji praw człowieka i jest aktem prawa międzynarodowego. Polska ratyfikowała go w 1977.

Międzynarodowa konwencja ws. likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej
Konwencja z 1966 – ratyfikowana przez Polskę w 1968 – która wprowadziła definicję dyskryminacji jako: zróżnicowania, wykluczenia, ograniczenia, uprzywilejowania ze względu np. na kolor skóry, pochodzenie – we wszystkich sferach życia publicznego i ustanowiła Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej.

Konwencja ws. zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania
Najważniejszy dokument dotyczący zapobiegania torturom przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1984; ratyfikowany przez Polskę w 1991. Konwencja definiuje tortury jako celowe działania funkcjonariusza lub urzędnika państwowego [a także za ich zgodą i poleceniem], które zadają ostry ból lub cierpienie, fizyczne i psychiczne w celu uzyskania informacji bądź ukarania za popełniony czyn. Jednocześnie ten akt prawa międzynarodowego nakłada na państwa członkowskie obowiązek wewnętrznego prawodawstwa, które zakazuje tortur i ściga osoby je stosujące.

Konwencja o prawach dziecka
Konwencja opracowana z inicjatywy Polski, zgłoszona w 1978 i przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne NZ w 1989. Dotychczas ratyfikowało ją blisko 200 państw, Polska – w 1991. Konwencja określa prawa dziecka, którym zgodnie z nią jest osoba w wieku do 18 lat [chyba że zgodnie z prawem krajowym wcześniej uzyskała pełnoletniość]. Dokument nadaje dzieciom m.in.: prawo do otrzymania aktu urodzenia, imienia, obywatelstwa, chroni je przed przemocą, wyzyskiem i złym traktowaniem, a niepełnosprawnym gwarantuje prawo do dorastania z godnością.

Konwencja ws. likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet
Konwencja z 1979, ratyfikowana przez Polskę w 1980, m.in. zobowiązuje państwa-strony do podjęcia wszelkich działań prawnych i faktycznych, które doprowadzą do zaprzestania handlu kobietami i eksploatacji prostytucji kobiecej.

 

MIĘDZYNARODOWE TRYBUNAŁY ROZSTRZYGAJĄCE W SPRAWACH ZWIĄZANYCH Z OCHRONĄ PRAW CZŁOWIEKA

Europejski Trybunał Praw Człowieka

Organ sądowniczy ustanowiony do ochrony praw człowieka realizowanej przez Radę Europy [choć nie jest jej organem]. Trybunał został powołany w Europejskiej konwencji praw człowieka i orzeka w sprawach o naruszenie tej konwencji. Sędziowie Trybunału wybierani są przez Zgromadzenie Ogólne Rady Europy spośród kandydatur zgłoszonych przez państwa członkowskie [po jednym z każdego], a jego siedzibą jest Strasburg. Do składania skarg uprawnione są państwa członkowskie, osoby fizyczne oraz organizacje pozarządowe –po wyczerpaniu krajowych środków dochodzenia prawa.

Międzynarodowy Trybunał Karny

Utworzony na podstawie statutu przyjętego 17 lipca 1998 roku w Rzymie i powołany do prowadzenia dochodzeń i sądzenia w sprawach o największe przestępstwa międzynarodowe [np. ludobójstwo, zbrodnie wojenne], popełnione po wejściu w życiu statutu. Przestępstwa te podlegają jurysdykcji Trybunału, jeśli państwo, w którym je popełniono, nie chce lub nie może takiej jurysdykcji sprawować. Siedzibą Trybunału jest Haga. Na konferencji w Rzymie statut podpisało ponad 80 państw spośród 162 uczestniczących. Polska ratyfikowała statut Trybunału w 1999.

Trybunały ad hoc ds. byłej Jugosławii i Rwandy

Międzynarodowe Trybunały Karne dla byłej Jugosławii i Rwandy zostały powołane rezolucjami Rady Bezpieczeństwa ONZ [dla Jugosławii w 1993 – z siedzibą w Hadze, dla Rwandy w 1994 – z siedzibą w Aruszy, w Tanzanii] do ukarania osób winnych poważnych naruszeń międzynarodowego prawa humanitarnego, popełnionych odpowiednio – w byłej Jugosławii i w Rwandzie. Sędziów do obu Trybunałów wybiera Zgromadzenie Ogólne ONZ z listy przedstawionych przez Radę Bezpieczeństwa.

 

Krajowe instytucje zajmujące się przeciwdziałaniem i zwalczaniem dyskryminacji

  • Rzecznik Praw Obywatelskich\l Rzecznik Praw Dziecka
  • Komisja mniejszości narodowych i etnicznych Sejmu RP
  • Zespół do spraw Mniejszości Narodowych przy Prezesie Rady Ministrów
  • Departament Wyznań Religijnych oraz Mniejszości Narodowych i Etnicznych w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji
  • Urząd ds. Repatriacji i Cudzoziemców
  • Rada ds. Uchodźców
  • Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej
  • Państwowa Inspekcja Pracy
  • Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
  • Ministerstwo Edukacji
  • organizacje pozarządowe

 

Sprawdź, co już wiesz!

a) Czy można pozbawić człowieka jego praw osobistych?
Czy on sam może zrzec się tych praw na drodze umowy?
b) W jakich okolicznościach prawa człowieka podlegają ograniczeniom i które osobiste nie mogą być nigdy ograniczone?
c) Gdzie mieści się Biuro Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka?
d) Które z poniższych państw wprowadziło jako ostatnie prawa wyborcze dla kobiet?
(1) Wielka Brytania
(2) Włochy
(3) Niemcy
(4) Polska
(5) Szwajcaria