O tym, że baśnie i bajki mają wpływ na dzieci, teoretycznie wiemy wszyscy. Niekiedy jednak nie znamy albo nie doceniamy sposobu, w jaki baśniowe opowieści mogą kształtować dziecięce widzenie świata, emocje, empatię. Nie zawsze też jesteśmy świadomi tego, że opowiadane lub czytane historie potrafią działać terapeutycznie.

Bajkoterapia to pojęcie, które od pewnego czasu jest coraz bardziej popularne. Czym jednak dokładnie jest bajkoterapia i skąd się wzięła? Jakie ma znaczenie w procesie edukacyjnym i wychowawczym dziecka? Kto i jak może ją stosować? Przyjrzyjmy się temu po kolei.

Katharsis, czyli oczyszczenie (dzięki opowieści)

O terapeutycznym wpływie przedstawianych historii na odbiorców mówiło się już w starożytności. Na tym przecież polegało katharsis, które znamy dzięki Arystotelesowi z traktatu „Poetyka”, poświęconego przede wszystkim tragedii. Katharsis według niego to „obudzenie litości i trwogi dokonywająca ukojenia i zrównoważenia uczuć tego rodzaju”. Widz przeżywał zastępczo różne wydarzenia, sytuacje i emocje, poruszony tym, co oglądał na scenie, lecz jednocześnie bezpieczny, ponieważ nie był w to bezpośrednio, osobiście zaangażowany.

Jak zwraca uwagę Andrzej Szczeklik w książce „Katharsis. O uzdrowicielskiej mocy natury i sztuki”, opowiadane historie, które należą właśnie do przestrzeni sztuki, mogą pełnić rolę lekarstwa: „Medycyna i sztuka wywodzą się z jednego pnia. Obie biorą początek w magii – systemie opartym na wszechmocy słowa. […] Sztuka słowa, wspomagana doświadczeniem gromadzonym przez pokolenia kapłanów i lekarzy, pozwalała przywrócić człowiekowi jego miejsce w kosmosie”. Przez stulecia różne kultury miały swoje wielkie opowieści i ważne (nieraz święte) teksty, które spełniały funkcję terapeutyczną: pocieszały, wspierały, wskazywały drogę. Wydarzenia i postacie, które się w tych utworach pojawiały, stanowiły przypomnienie, że nie jesteśmy sami z naszymi cierpieniami, wątpliwościami i pytaniami, zachęcały do podejmowania działań, chroniły przed błędami i towarzyszyły w trudnych chwilach. Na przykładzie wielu bohaterów literackich możemy wskazać sytuacje, gdy tylko czyjaś opowieść lub znajdująca się pod ręką książka powalały przetrwać życiowe burze.

Biblioterapia – leczenie opowieścią

Dwudziesty wiek odkrywa tę starą wiedzę na nowo. W 1961 roku pojawia się pierwsza definicja biblioterapii – według drugiego wydania „Ilustrowanego Słownika Webstera” jest to „użycie wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych jako pomocy terapeutycznej w medycynie i psychiatrii, także poradnictwo w rozwiązywaniu problemów osobistych przez ukierunkowane czytanie”. W 1966 roku definicję tę, jako oficjalną, przyjmuje Amerykańskie Stowarzyszenie Bibliotekarzy. Pod koniec lat siedemdziesiątych opublikowana zostaje w Londynie książka „Bibliotherapy Sourcebook”, zawierająca prace amerykańskich psychologów, psychiatrów i terapeutów na temat biblioterapii. Warto dodać, że prace te powstawały między 1927 a 1949 rokiem, czyli na długo przed wprowadzeniem oficjalnej definicji samego zjawiska.

Jedną z wyjątkowych postaci dla biblioterapii jest Caroline Shrodes, badaczka, według której w kontakcie z czytaną historią przechodzimy przez trzy etapy: identyfikujemy się z bohaterem literackim, przeżywamy katharsis i dokonujemy samopoznania, całość zaś opiera się na założeniu, że słowo może leczyć duszę, a także ciało.

Formy, funkcje i techniki biblioterapii

Badacze wskazują trzy formy biblioterapii: formę instytucjonalną, czyli wykorzystywanie literatury do potrzeb poszczególnych pacjentów w celu zapewnienia im rozrywki; formę kliniczną, czyli stosowanie literatury wśród pacjentów z problemami emocjonalnymi lub behawioralnymi – celem jest umożliwienie im wglądu w siebie i wsparcie w leczeniu zaburzeń; wreszcie formę wychowawczą (rozwojową), czyli stosowanie różnorodnych tekstów literackich przez osoby, które nie mają problemów zdrowotnych (fizycznych ani psychicznych), natomiast jak każdy człowiek – zmagają się z prywatnymi trudnościami, choćby z wyzwaniami dorastania. Tu celem jest kształtowanie charakteru, postaw, wspieranie samorealizacji.

Funkcje biblioterapii są rozliczne, w tym: kompensacyjna (przywraca poczucie sensu życia), profilaktyczna (wartościowe zagospodarowanie czasu, uchronienie przed niepożądanymi działaniami), wychowawca (kształtowanie postaw i zachowań), ideologiczna (kształtowanie systemu wartości, wskazywanie życiowych celów), emocjonalna (rozwijanie emocji i empatii, przeżywanie różnorodnych uczuć, stawianie się w czyjejś sytuacji i lepsze jej rozumienie), ludyczna (rozrywkowa), socjalizująca (budowanie, rozwijanie i wzmacnianie więzi społecznych, poczucia wspólnoty z daną grupą).

Wśród technik biblioterapeutycznych można wymienić samodzielne czytanie tekstu, czytanie tekstu w grupie, słuchanie czytanych tekstów, dyskusja o nich, pisanie listu do bohatera, tworzenie scenek na podstawie historii czy sytuacji spotykających bohaterów oraz samych czytelników. Środkami terapeutycznymi mogą być publikacje wybrane przez terapeutów i pacjentów, fotografie, ilustracje, rysunki do kolorowania, płyty z muzyką, zabawki edukacyjne i gry dydaktyczne, filmy, specjalne teksty terapeutyczne, a także twórczość własna. Tematyka zajęć biblioterapeutycznych obejmuje praktycznie wszelkie sytuacje z życia pacjenta, a uczestnikiem biblioterapii może być właściwie każdy: osoby z niepełnosprawnościami, zmagające się z chorobami fizycznymi i psychicznymi, dotknięte trudną sytuacją życiową, z trudnościami w nauce i ze szczególnymi zdolnościami, potrzebujące wsparcia emocjonalnego albo szukające poczucia wspólnoty.

Biblioterapia niejedno ma imię

Biblioterapia dzieli się na kilka odmian: baśnioterapię, bajkoterapię, poezjoterapię. Podstawowe założenie jest wspólne: działanie terapeutyczne za pomocą słowa. Specyfika poszczególnych form biblioterapii? Spójrzmy.

Baśnioterapia wykorzystuje do swoich działań baśnie. Na to, że baśnie mają walory terapeutyczne, zwrócił uwagę Bruno Bettelheim w książce „Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni”. Baśnie służą do diagnozy, a to, jakiego bohatera wybiera dziecko, pozwala nam dotrzeć do mniej lub bardziej nieuświadomionych dziecięcych problemów. Baśnie wzbogacają też wewnętrzny świat dziecka i pokazują mu wartości moralne, uruchamiają wyobraźnię, rozwijają inteligencję, pomagają w porządkowaniu uczuć oraz w radzeniu sobie z problemami. Ważne w baśniach są symbole – pozwalają one dziecku odnosić treść baśni do własnego życia, a jednocześnie utrzymać pewien niezbędny dystans, dzięki któremu mały odbiorca nie poczuje się przytłoczony prezentowaną historią.

Poezjoterapia – wyodrębniła się z biblioterapii w XX wieku, a do swoich działań wykorzystuje właśnie teksty poetyckie: zarówno utwory dawnych i współczesnych poetów, jak i twórczość własną pacjentów. Poezja pozwala na szczególny sposób wyrażania uczuć, potrzeb i lęków, umożliwia nieoczywiste operowanie językiem, wykorzystywanie specyficznych środków artystycznych. Dla niektórych pisanie wierszy to niepowtarzalny moment wolności i łagodzenia poczucia samotności, dla innych – najdoskonalsza możliwość wyrażania siebie i nieoczywistości ludzkiej kondycji.

Bajkoterapia – ta odmiana biblioterapii jest skierowana do dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, czyli do dzieci od 3 do 9 roku życia. Korzysta się w niej z tak zwanych „bajek-pomagajek”. Jej sukces wynika z tego, że dobrze dobrana bajka wspiera rozwój dziecka, wzbogaca jego wiedzę o samym sobie i o otoczeniu, pozwala redukować napięcie i budować pozytywnej wizji świata, a także wspiera w stawianiu czoła codziennym trudnym sytuacjom.

Bajkoterapia – wspieranie rozwoju dziecka opowieścią

Jak stwierdzają terapeuci i badacze, dzięki bajkoterapii możemy wspierać dziecko już we wczesnym okresie jego rozwoju. Redukcja napięcia, budowanie pozytywnej wizji siebie i świata, pomoc w trudnych emocjonalnie sytuacjach, pomoc w zrelaksowaniu się – to zadania bajkoterapii, a jej najważniejszą funkcją jest redukcja lęku. W Polsce prekursorką bajkoterapii jest doktor Maria Molicka – polecamy jej publikacje poświęcone bajkom terapeutycznym. Z takimi terminami spotykają się studenci na kierunku Pedagogika szkolna i przedszkolna (https://www.cb.szczecin.pl/kierunek-studiow/pedagogika-przedszkolna-i-wczesnoszkolna/)

Bajkoterapia ma dwa poziomy: poznawczy i emocjonalny. Na poziomie poznawczym pozwala ona dziecku zdobywać nową wiedzę o świecie, rozumieć własne oraz cudze zachowania i postawy, przyswajać normy i reguły życia codziennego. Na poziomie emocjonalnym bajkoterapia buduje u dzieci poczucie bezpieczeństwa (bo w bajkach świat jest uporządkowany), pozwala odreagować lęki i stres, wskazuje sposób rozwiązania danego problemu, pomaga radzić sobie z własnymi emocjami, akceptować swoje mocne i słabe strony, umożliwia leczenie złego stanu psychicznego dzieci oraz diagnozowanie (przez dorosłych) dziecięcych problemów. Ponadto bajkoterapia rozwija wyobraźnię, relaksuje i uwrażliwia na przeżycia estetyczne, często też obnaża dany lęk i wskazuje, co jest jego przyczyną oraz jak można sobie z nim poradzić.

Rodzaje bajek terapeutycznych

Bajki terapeutyczne dzielą się na trzy rodzaje: bajki relaksacyjne, bajki psychoterapeutyczne i bajki psychoedukacyjne. Każdy rodzaj bajek terapeutycznych ma inną formę i inne zadanie.

Bajka relaksacyjna: jej zadanie to wywołanie w dziecku uczucia odprężenia i uspokojenia, uwolnienie od napięcia i negatywnych emocji. Bajka relaksacyjna wykorzystuje wyobrażenia słuchowe wzrokowe i czuciowe. Miejsce akcji w takiej bajce to miejsce spokojne, przyjazne, bezpieczne. Bohater opowieści doświadcza otoczenia wszystkimi zmysłami. Bajka relaksacyjna powinna trwać od 3 do 7 minut, a osoba, która ją opowiada lub czyta, powinna też być odprężona i mówić spokojnym, ciepłym, przyciszonym głosem.

Bajka psychoterapeutyczna: jej zadanie to obniżenie lęku, dowartościowanie dziecka, pokazanie mu, jak można sobie poradzić z danymi emocjami. Ma funkcję korekcyjną i kompensacyjną w przypadku niezaspokojonych potrzeb, podnosi dziecięcą samoocenę. Powinna być mocno osadzona w sytuacji konkretnego słuchacza. Jej fabuła jest rozbudowana, a wydarzenia i bohaterowie pozwalają na wprowadzenie różnych założeń terapeutycznych; dziecko, do którego kierowana jest taka bajka, ma możliwość identyfikowania się z postaciami i naśladowania ich sposobu rozwiązywania problemów. Bajka psychoterapeutyczna jest wykorzystywana wówczas, gdy dziecko mierzy się z trudnymi emocjonalnie sytuacjami, kryzysowymi przeżyciami, traumatycznymi zdarzeniami. Można po nią sięgać również profilaktycznie, zanim coś się wydarzy, by już wcześniej wyposażyć dziecko w przydatne narzędzia.

Bajka psychoedukacyjna: jej zadaniem jest wprowadzenie zmian w zachowaniu odbiorcy – dzięki pokazywaniu, co przeżywają i jak się zmieniają bohaterowie. Opowiada o emocjach, o rozpoznawaniu ich, nazywaniu i traktowaniu. Bohaterami bajki psychoedukacyjnej mogą być ludzie, zwierzęta albo ożywione przedmioty. Bajka psychoedukacyjna pozwala rozwijać inteligencję i wspiera w procesie wychowania dziecka.

Istnieje też logopedyczna bajka terapeutyczna, która do elementu terapeutycznego dodaje trening logopedyczny (https://www.cb.szczecin.pl/tryb-studiow/studia-podyplomowe/studia-nauczycielskie/logopedia/). Dziecko ma możliwość doskonalić wymowę, postrzeganie wzrokowe i słuchowe oraz sprawność manualną, może poczuć się jednocześnie odprężone i zmotywowane do ćwiczeń. Bajki logopedyczne rozwijają komunikację i werbalizację, rozbudowują słownictwo czynne i bierne, myślenie i rozumienie, wspierają sprawną artykulację i dobrą dykcję.

Bajkoterapia – to się dziecku przyda

Bajkoterapia jest zatem zdecydowanie wartościowym i pomocnym narzędziem pracy z dziećmi, zarówno wtedy, gdy dzieci potrzebują działań terapeutycznych, jak i wówczas, gdy chcemy po prostu wesprzeć naszych podopiecznych w mierzeniu się z codziennymi wyzwaniami. Bajkoterapia wpływa pozytywnie na rozwój emocjonalny dzieci, pogłębia ich empatię i wrażliwość, podsuwa dobre rozwiązania i wspiera w radzeniu sobie z nowymi wyzwaniami. Dla nauczyciela bajkoterapia to świetny sposób na pracę z dzieckiem i na łączenie zabawy (przyjemnego) z nauką (pożytecznym).

W ostatnich latach sporo studentów na kierunku Pedagogika podejmowało temat bajkoterapii w swoich pracach licencjackich i magisterskich. Na podstawie przeprowadzonych wśród nauczycieli oraz rodziców dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym badań studenci stwierdzili, że bajkoterapia jako sposób pracy z dzieckiem staje się coraz bardziej popularna; nauczyciele coraz chętniej sięgają po bajki terapeutyczne są zdecydowanie zadowoleni z efektów. Również rodzice dostrzegają pozytywny wpływ bajkoterapii na swoje dzieci. Warto zatem sięgać po bajki terapeutyczne, by wspomagać rozwój dziecka; warto w ogóle sięgać po literaturę i korzystać z jej biblioterapeutycznych możliwości – zarówno w przypadku dzieci, jak i dorosłych.

Materiał źródłowy:

Wiktor Czernianin, Halina Czernianin, Kiriakos Chatzipentidis, „Podstawy współczesnej biblioterapii. Podręcznik akademicki”, Wrocław 2017.

Katarzyna Kucharzewska, „Bajkoterapia w pracy z dzieckiem w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym”, Regionalny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli RODN „WOM” w Częstochowie, 12.06.2014.

Katarzyna Kucharzewska, „Biblioterapia w pracy nauczyciela bibliotekarza”, Regionalny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli RODN „WOM” w Częstochowie, 20.09.2013.

Wioletta Rutka, „Wartości baśni w pracy z dziećmi przedszkolnymi”, „Edukacja elementarna”, nr 24.