Awarowie

W VI wieku Awarowie, azjatyckie plemię tureckiego pochodzenia, opanowawszy przestrzenie między górami Tien-szan a chińskim murem, zagroziło nawet samemu państwu środka (Chinom). Pokonane przez swych rywali (głównie Turków ałtajskich), przewędrowało na zachód w stronę Morza Kaspijskiego i doliny Dunaju. Cesarz Justynian uczynił z Awarów swych sprzymierzeńców w zwalczania germańskiego ludu Gepidów i wyznaczył im na siedzibę obszary nad dolnym Dunajem. Awarowie nie zamierzali jednak stać się marionetką, w ręku jakiegokolwiek władcy. Wielką indywidualnością okazał się ich wódz, Chagan Bajan. Sprzymierzył się z Longobardamii i wraz z nimi rozgromił Gepidów, których tereny nad środkowym Dunajem zwycięzcy rozdzielili między siebie (567 r. ).

Wkrótce po opuszczeniu przez Longobardów Panonii (odeszli w stronę Italii), Awarowie zawładnęli całością tego kraju (588) i, ujarzmiwszy kilka słowiańskich ludów, stali się zagrożeniem dla samego Bizancjum, o mały włos w 626 r. nie zdobywając Konstantynopola.

Najazdy Awarów nękały także Zachodnią Europę, zwłaszcza ziemie Franków. Ci chcąc zneutralizować zagrożenie poparli słowiańską dywersję przeciwko Awarom. Koło 623 r. wybuchło wielkie słowiańskie powstanie w Panonii, które doprowadziło do narodzin tzw. państwa Samona. Definitywny cios Awarom zadał Karol Wielki w dwóch wyprawach: w 791 i 795 r.

Bułgarzy

Inny lud tureckiego pochodzenia, zwany Bułgarami bądź Protobułgarami, w 679 r. podporządkował sobie słowiańskie państwo nad dolnym Dunajem, a w 681, rozbiwszy siły bizantyjskie, umocnił własną młodą państwowość. Twórcą Bułgarii był wybitny wódz, chan Asparuch.

Na obszarach wydartych Słowianom doszło do szybkiej integracji podbitych ze zwycięzcami, tak że Bułgarów odtąd utożsamiano z ludnością słowiańską. Państwo przetrwało okres porażek i słabości w połowie VIII w., a na początku następnego, kolejny władca, Krum podjął szereg ataków na sąsiednie cesarstwo bizantyjskie, zdobywając obecną Sofię w 809 r., a w 811 rozbijając armię przeciwnika pod Wirbicą, gdzie zginął m.in. cesarz Nikefor I, z którego czaszki chan kazał zrobić …ozdobny puchar.

  • Inny bułgarski monarcha, Omortag opanował obszary Macedonii i Serbii.
  • Chan Borys w 864 r. przyjął chrześcijaństwo w obrządku wschodnim.
  • Apogeum znaczenia Bułgarii przypadło za rządów Symeona, który ogłosił się carem (cesarzem). Niezależne od niepowodzeń w walkach z Węgrami, Bułgarzy oblegli Konstantynopol, co prawda bezskutecznie, ale Bizancjum musiało zapłacić Symeonowi pieniężny trybut.

W drugiej połowie X w. nasiliły się w Bułgarii tendencje odśrodkowe, co doprowadziło do oderwania się zachodniej części państwa w 969 r. Wzmocnione w tym samym czasie Bizancjum przystąpiło do ofensywy i w 972 podbiło wschodnią Bułgarię, a w latach 1014-1018 dokonało tego samego z częścią zachodnią po klęsce i śmierci cara Samuela pod Biełasicą.

Węgrzy

W środkowej Europie w końcu IX w. pojawili się koczowniczy Madziarowie (Węgrzy, także początkowo bizantyjscy sprzymierzeńcy), przesuwający się znad Morza Czarnego ku Dunajowi i Cisie.

  • Od 892 r. rozpoczęli serię ataków na słowiańskie mocarstwo – Morawy. W 896 pod przywództwem Arpada przekroczyli Karpaty, doprowadzając w 906 r. do ostatecznej likwidacji państwa wielkomorawskiego.

Ten ugrofiński lud początkowo prowadził rozbójnicze wyprawy na zachodnią Europę, docierając poprzez Niemcy do Włoch i Francji. Wschodniofrenkijskie państwo niemieckie ostudziło jednak owe najazdy bijąc Madziarów najpierw w 933 r. nad Ustrutą, a potem, dotkliwiej, nad rzeką Lech (955). Skłoniło to Węgrów do zaprzestania najazdów i konsolidacji państwa, w którym ambicje szeregowych książąt odgrywały jeszcze istotną rolę.

Rolę jednoczycieli węgierskich plemion podjęli: Geza (jeden z potomków Arpada), ochrzczony w 974 r. oraz jego energiczny syn Stefan, uznany potem za świętego (w 1000 r. w całym kraju wprowadził chrześcijaństwo). Próbę podboju niemieckiego skutecznie udaremnił w 1030 r. król Istvan (Stefan), skutecznie umacniając węgierską państwowość.

Wikingowie

Przeważnie górzysta, uboga Skandynawia, praojczyzna ludów germańskich, skąd wyruszyły one na podboje na początku pierwszego tysiąclecia n.e., w jego połowie zamieszkana była przez plemiona normańskie i ponownie stała się rozsadnikiem ekspansji. Jej powodem był niedostatek uprawnej ziemi, bieda i nadmierny przyrost ludności.

  • Najpierw (V-VI w.) Normanowie opanowali Jutlandię po opuszczeniu tej krainy przez Anglów.
  • Druga poważniejsza w skutkach fala najazdów nękających całą właściwie Europę (a nawet nie tylko) nastąpiła w VIII i IX stuleciu. Normanowie na swych płaskodennych wiosłowych łodziach stali się postrachem kontynentu. Nie tylko atakowali wybrzeża ale i docierali rzekami w głąb lądu. Luźne związki plemion przekształcały się w X w. w organizmy państwowe:
    • Norwegia – skonsolidowanej już w końcu IX stulecia.
    • Dania – koło 900 r.,
    • Szwecja – u schyłku wieku X.

Wikingowie (potoczne określenie rozbójników normańskich) nękali głównie Anglię, Szkocję, Irlandię ale również nadbrzeżne obszary państw frankońskich: imperium Karola Wielkiego, a potem Francji i Niemiec. Docierali też do północnej Hiszpanii i nad Morze Śródziemne, podporządkowali sobie Islandię, pewne tereny na Grenlandii, wylądowali nawet na kontynencie amerykańskim (koło 1002 r., Leifur Eriksson).
Wielu zachodnich władców, zwłaszcza królowie francuscy, dla świętego spokoju wypłacała Normanom okup. Czynili też tak monarchowie anglosascy.

Oprócz Islandii Wikingowie kolonizowali inne obszary, zakładając tam własne państewka o różnym stopniu trwałości.

  • W Irlandii były to rejony Dublina, Corku i Limerick,
  • w Szkocji Orkady i Hebrydy,
  • w Anglii tzw. Danelag, czyli północnowschodnie części dawnej Brytanii (wraz z wyspą Man),
  • we Francji ujście Sekwany.

Irlandczycy pokonali ich dopiero w 1014 pod Dublinem (król Brian Boron), Szkoci dokonali konsolidacji wewnętrznej i zapobiegli dalszym stratom (koniec IX w.), częściowo odzyskując swe dawne obszary. Silna była też pozycja Wikingów w Anglii. Dopiero Władcy Wessexu, następcy króla Alfreda wypchnęli duńskich najeźdźców w połowie X w. (954 r.). Normanowie jednak raz jeszcze podjęli próbę zdobycia Anglii, co im się udało dzięki zwycięstwom duńskiego króla Kanuta Wielkiego w 1016 r. Dynastia anglosaska wróciła do władzy w osobie Edwarda Wyznawcy w 1042 r.

Najtrwalszym i najsolidniejszym z nowo powstałych dzięki ekspansji Wikingów państw okazała się Normandia, nominalnie lenno francuskich królów (od 911 r.). Jej władca, książę Wilhelm, wykorzystując obietnice przekazania tronu przez bezdzietnego Edwarda (przez wiele lat gościa na normandzkim dworze) oraz kłopoty zagrożonej ponownie przez Wikingów Anglii (tym razem przez norweskiego króla Haralda Hardrade), wysunął własne pretensje, uderzył na wyspę i rozgromił siły angielskie pod Hastings w 1066 r. W ciągu następnych lat, już jako angielski król stłumił lokalne bunty, tworząc podwaliny współczesnego brytyjskiego państwa.

Normańscy rycerze w służbie włoskich książąt wyrwali się w pewnym momencie spod ich kontroli, tworząc na Sycylii, którą wydarli Arabom (koniec XI w.), oraz w południowej Italii dobrze zorganizowane i prężne kulturowo państwo (dynastia d’Hauteville).

Do trwałych skutków normańskiej ekspansji zaliczyć należy nie tylko osadnictwo skandynawskie na wielu nowych obszarach, ale też powstanie nowych organizmów państwowych (Anglia – wyjątkowo trwały twór), konsolidację zagrożonych bądź nękanych ludów (Szkocja, Ruś, przejściowo Irlandia) oraz rozwój handlu.