Tabela 1 Wartości – postawy

Przegląd okresów historycznoliterackich według ich zawartości ideowej. Oto podstawowe pojęcia: człowiek, Bóg, wartości, wiedza, sztuka w układzie tabelarycznym. Ten zestaw pomoże Ci uporządkować wiedzę przed maturą.

 

Wartości – postawy

ANTYK
  • Klasycyzm: w cenie harmonia, symetria, ład, uporządkowanie. Nie tylko w sztuce – wśród ideałów życiowych warto szukać złotego środka, jak Horacy.
    Inne wartości: wiedza, sprawiedliwość, wiara w przeznaczenie.
  • Epikurejczycy głoszą: żyj w zgodzie z naturą, wśród przyjaciół, unikaj cierpienia, korzystaj z radości, carpe diem.
  • Stoicy: nie daj się namiętnościom! Spokój osiągniesz, gdy nie będziesz szalał z radości w chwilach szczęścia, a tonął w rozpaczy w nieszczęściu. Zachowaj dystans i kamienną twarz.
  • Arystoteles: zachowaj umiar, walcz o dobro, unikaj zarówno nadmiaru, jak braku.
  • Sokrates: wiem, że nic nie wiem, ale prawda, dobro i sprawiedliwość są wartościami bezwzględnymi.
  • Diogenes: ogranicz do minimum to, czego potrzebujesz.
    Po co ci dom? Ja mieszkam w beczce!
Punkt wspólny antyku
i średniowiecza
 Wieki średnie – choć duchowe, mistyczne, religijne – też czerpią ze starożytności.
Arystoteles jest autorytetem dla ludzi średniowiecza. Święty Augustyn przenosi na grunt chrześcijański platoński dualizm i chce połączyć myśl Platona z chrześcijaństwem.

ŚREDNIOWIECZE
  • Teocentryzm.
  • Pokora.
  • Mistycyzm.
  • Dualizm świata.
  • Uniwersalizm Europy.
  • Symboliczne i magiczne postrzeganie świata.
Punkt wspólny średniowiecza
i odrodzenia
 Boska Komedia Dantego – typowy utwór należący do dwóch epok, przełomowy. Jeszcze zanurzony w średniowieczu, w jego magii liczb i teocentryzmie – a już zapowiadający myśl renesansową.

RENESANS
  • W epoce ważny: humanizm, antropocentryzm, irenizm (pochwała pokoju, zgody), powrót ideałów antycznych
  • Koniec ze średniowiecznym teocentryzmem!
  • Teraz podmiotem rozmyślań jest człowiek i ludzkie sprawy.
  • Europę ogarnia ruch reformacji – a w jego wyniku nadejdzie kres jedności chrześcijaństwa. Powstaną nowe odłamy religijne: luteranizm, anglikanizm. Władza papieska straci na swojej mocy – zwłaszcza w obliczu wzmocnionej władzy królewskiej.
  • Ale… wiara chrześcijańska nadal jest bardzo silna i stanowi ważną wartość w życiu ludzkim. Różne odłamy religijne spierają się o szczegóły – Bóg jest ten sam i niepowtarzalny. Humanizm wcale nie oznacza odrzucenia Boga – a renesansowa Europa zanurzona w wojnach wyznaniowych wciąż jest religijna, a Bóg postrzegany jako wielki architekt świata.
Punkt wspólny odrodzenia i baroku
 Twórczość Szekspira. Przełom wieków XVI i XVII, człowiek tematem i bohaterem, ale kompozycja odrzuca klasyczne normy, a myśl zakłada rzeczy, o których nie śniło się filozofom…

BAROK
  • Filozofia przemijania.
  • Religijność.
  • Mistycyzm.
  • Śmierć, szatan, piekło – modne tematy rozważań.
  • Lęk przed kosmosem.
  • Dysharmonia, niepokój, niepewność.
Punkt wspólny baroku
i oświecenia
 Kartezjusz. Myśliciel wieku XVII, dał podwaliny filozofii oświeconego racjonalizmu. Locke – autor sformułowania tabula rasa. A pomysł Leibniza o najlepszym ze światów, czyli naszym, sprowokował Woltera do napisania Kandyda.

OŚWIECENIE
  • Króluje racjonalizm, „powrót myśli do rzeczy”, humanizm, empiryzm, sensualizm.
  • Powrót do humanizmu, znów w centrum uwagi jest człowiek, modna tolerancja (Wolter).
  • Ludzie oświecenia nastawiają się na rozumowe poznanie swiata (racjonalizm), ufają doświadczeniu (empiryzm) i zmysłom (sensualizm).
  • To wiek systematyzacji wiedzy, stulecie encyklopedystów i powrotu do klasycznych kanonów sztuki.
Punkt wspólny oświecenia
i romantyzmu
 Twórczość Goethego. Ostatni klasyk – pierwszy romantyk. Jeszcze XVIII-wieczny, wykształcony na klasycyzmie, stworzył postać Fausta, który zwątpił w wiedzę, a zawarł pakt z diabłem. W Polsce dziełem przełomów jest… Oda do młodości.

ROMANTYZM
  • Zwątpienie w naukę, mądrość, świadectwo zmysłów.
  • Uczucie, wiara, wyobraźnia, mistycyzm.
  • Poczucie niepokoju, buntu, dysharmonii świata.
  • Zamiłowanie do kultury orientu, średniowiecza, ludu.
  • Werteryzm – postawa naśladująca bohatera Goethego.
  • Weltschmerz – „ból świata” – odczuwanie cierpienia ludzkości.
  • Bajronizm – dumnie odwrócony od świata, samotny romantyk.
  • Mesjanizm – wiara w posłannictwo, misję do wypełnienia.
  • Irracjonalizm – wiara w pozarozumowe, nienaukowe metody poznawania świata.
Punkt wspólny romantyzmu
i pozytywizmu
 Romantyczni naukowcy też mają swoje osiągnięcia – bez nich nie byłoby wielkich osiągnięć rewolucji przemysłowej. Np. lokomotywa Stephensona to rok 1829, a początek fotografii – 1818. Rok 1850 gdy na arenę wkracza realizm to także data śmierci Balzaca – pisarza, „romantycznego realisty”.

POZYTYWIZM

REALIZM

 Ważne hasła epoki – utylitaryzm, scjentyzm, praca, praktycyzm, realizm, naturalizm, agnostycyzm, monizm przyrodniczy.

Filozofowie epoki:

  • August Comte: „myśl ludzka ma służyć poprawie życia”.
  • John Stuart Mill: „wszystkie czyny ludzkie powinny być użyteczne i służyć słusznym celom”.
  • Herbert Spencer: „prawo ewolucji jest podstawowym prawem rzeczywistości”.
  • Hipolit Taine: „istota ludzka jest zdeterminowana, określona przez otaczające ją warunki zewnętrzne”.
Punkt wspólny pozytywizmu
i modernizmu
 Belle époque – ostatnie dekady XIX wieku. Czasy dostatku, spokoju i zabaw – moment przejścia pięknej epoki w tzw. fin de siécle. W literaturze polskiej na pograniczu epok sytuują się utwory Żeromskiego. W młodopolskiej powieści Ludzie bezdomni odbijają się pozytywistyczne ideały. Doktor Tomasz Judym czy bohaterka Siłaczki to postaci jakby wyjęte z epoki pozytywizmu.

MŁODA POLSKA

MODERNIZM
  • Niechęć do osiągnięć cywilizacji – przemysłu i techniki.
  • Mit artysty, apoteoza sztuki.
  • Dekadentyzm – pesymizm końca wieku.
  • Spirytualizm, intuicjonizm w poznawaniu świata.
  • Ludomania.
  • Zainteresowanie średniowieczem.
  • Neoromantyzm” – powrót do ideałów romantycznych.
  • Zamiłowanie do tematów barokowych: przemijania, śmierci, marności ciała ludzkiego, szatana i piekła.
  • Trzy „ostoje”, które mogą dać ukojenie: nirwana, przyroda, sztuka.
  • Nietzsche: filozofia woli mocy i kult nadczłowieka.
  • Bergson: intuicjonizm i wiara w twórczą siłę: élan vital.
Punkt wspólny modernizmu
i dwudziestolecia
 Epoki dzieli wojna. Gdy świat otrząśnie się po tragedii – będzie innym światem, choć przecież nie zapomniał twórców i koncepcji przedwojennych. Znajdą swoje kontynuacje – bezgraniczny katastrofizm, schopenhaueryzm. Typowy przykład kontynuacji młodopolskich fascynacji w dwudziestoleciu? – w Polsce Witkacy i Schulz.
Nawet część przedwojennych twórców tworzy nadal (u nas np. Stefan Żeromski). A jednak XX wiek to zupełnie inny świat.

DWUDZIESTOLECIE

MIĘDZYWOJENNE

 Nowe kierunki: futuryzm, awangarda, egzystencjalizm, katastrofizm, freudyzm, behawioryzm.

  • Egzystencjaliści: człowiek jest wolny, ale samotny w kosmosie. Posiada ogromną wiedzę, ale nie wie nic o rzeczach najważniejszych w życiu, śmierci, przemijaniu, o drugim człowieku.
  • Katastrofiści: wszystkie cywilizacje mają swój kres. Nad europejską też nadciąga katastrofa.
  • Behawioryści: człowieka można poznać i ocenić tylko na podstawie zachowań, zewnętrznej obserwacji. W głąb psychiki nie da się zajrzeć…
  • Zygmunt Freud: u podstaw ludzkich zachowań tkwią przyczyny ukryte w sferach ludzkiej nieświadomości.
    Głównym popędem sterującym ludzkim życiem jest popęd seksualny. Do podświadomości można dotrzeć poprzez hipnozę, badania snów czy też stanów nienormalnych.

II WOJNA
ŚWIATOWA
  • Przekonanie o misji walki – tyrteizm poetów, powrót romantycznej symboliki i postawy walki.
  • Przerażenie okrucieństwem wojny – próba odrealnienia świata w poezji.
  • Poczucie rozpadu systemu wartości.
Granica historyczna – wiek XX rozdzieliła II wojna światowa. Po niej – wielkiej dziejowej katastrofie – nic nie będzie już takie samo.

CZASY WSPÓŁCZESNE

 XX wiek jest tyglem postaw i wartości. Czerpie z doświadczeń wszystkich epok – jesteśmy spadkobiercami i antyku, i średniowiecza. I ducha, i rozumu. W sztuce dominuje:

  • egzystencjalizm
  • surrealizm
  • postmodernizm
  • personalizm
  • humanizm