Jak odróżnić prozę od liryki i dramatu?
Zwróć uwagę na:
Temat
- W liryce najczęściej będą to:
- opis przeżyć wewnętrznych,
- wyznania,
- subiektywny odbiór świata,
- opis krajobrazu.
- Dla epiki charakterystyczna jest fabuła – czyli ciąg zdarzeń, akcja.
- W liryce o akcji nie ma mowy – tutaj dominuje opis.
Chociaż… jest wyjątek!
To ballada, która mimo narratora i fabuły jest gatunkiem na pograniczu liryki i epiki.
Zapamiętaj ten wyjątek – w każdym innym przypadku brak fabuły powinien być sygnałem, że masz do czynienia z liryką.
Budowę utworu
- Czy jest pisany wierszem i czy ma rymy?
Bądź ostrożny – to może, ale wcale nie musi świadczyć o przynależności utworu do liryki. Pan Tadeusz – napisany jest klasycznym trzynastozgłoskowcem, posiada rymy a jednak to epopeja, czyli gatunek epicki.
- Utwory liryczne mogą również nie mieć rymów – mówimy wtedy o wierszu białym, czyli bezrymowym.
Kto się wypowiada w utworze?
- W liryce z pewnością nie narrator, który jest zarezerwowany dla epiki!
- W liryce jest podmiot liryczny – ktoś, kto wyraża swoje uczucia, opisuje świat.
- Czasami się ujawnia, mówi w pierwszej osobie (mamy wtedy do czynienia z liryką bezpośrednią),
- czasami się ukrywa – relacjonuje coś, opisuje, ale o sobie nie mówi (to liryka pośrednia).
Środki poetyckie
- Metafory, epitety, porównania, przenośnie i wiele innych środków poetyckich sugeruje, że to utwór liryczny.
- Pamiętaj tylko o jednym: zdarza się też proza poetycka także sięga po środki poetyckie.
Jak odróżnić prozę od liryki i dramatu? – przykłady:
I
Jakoż nie czekano już długo. Nagle ozwał się przeraźliwy głos mosiężnych trąb, a na ów znak otworzyła się krata naprzeciw cesarskiego podium i na arenę wypadł wśród wrzasków bestiariów potworny tur germański, niosący na głowie nagie ciało kobiece.
– Ligio! Ligio! – krzyknął Winicjusz.
Po czym chwycił rękoma włosy przy skroniach, zwinął się w łęk jak człowiek, który uczuł w sobie ostrze włóczni, i chrapliwym, nieludzkim głosem począł powtarzać:
– Wierzę! Wierzę!… Chryste! Cudu!
I nie czuł nawet, że w tej chwili Petroniusz zakrył mu głowę togą.
Henryk Sienkiewicz Quo vadis
Trzecioosobowy NARRATOR opisuje sytuację, świat, który oglądamy: arenę i pierwsze zdarzenie: wejście tura z przywiązaną kobietą.
+
DIALOG włączony w narrację – dokładna wypowiedź bohatera
+
OPIS UCZUĆ BOHATERA z punktu widzenia trzecioosobowego, wszechwiedzącego narratora.
+
DIALOG włączony w narrację – dokładna wypowiedź bohatera.
=
WNIOSEK: przykład epiki (POWIEŚĆ)
II
Tu las był rzadszy; słychać z głębi ryk, trzask łomu,
Aż z gęstwy, jak z chmur, wypadł niedźwiedź na kształt gromu;
Wkoło psy gonią, straszą, rwą; on wstał na nogi
Tylne i spojrzał wkoło, rykiem strasząc wrogi,
I przedniemi łapami, to drzewa korzenie,
To pniaki osmalone, to wrosłe kamienie
Rwał, waląc w psów i w ludzi; aż wyłamał drzewo,
Kręcąc nim jak maczugą na prawo, na lewo,
Runął wprost na ostatnich strażników obławy:
Hrabię i Tadeusza.
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
III
Smutno mi, Boże! – Dla mnie na zachodzie
Rozlałeś tęczę blasków promienistą;
Przede mną gasisz w lazurowej wodzie
Gwiazdę ognistą…
Choć mi tak niebo Ty złocisz i morze,
Smutno mi, Boże!
Juliusz Słowacki Hymn
IV
O, cóż jest piękniejszego niż wysokie drzewa,
W brązie zachodu kute wieczornym promieniem,
Nad wodą, co się pawich barw blaskiem rozlewa,
Pogłębiona odbitych konarów sklepieniem.
Zapach wody, zielony w cieniu, złoty w słońcu,
W bezwietrzu sennym ledwo miesza się, kołysze
Gdy z łąk koniki polne w sierpniowym gorącu
Tysiącem srebrnych nożyc szybko strzygą ciszę
Leopold Staff Wysokie drzewa
Indywidualny zachwyt osoby mówiącej (PODMIOT LIRYCZNY), postrzegającej i opisującej krajobraz w sposób poetycki.
V
Scena pierwsza
[DIDASKALIA]
Angielskie wnętrze mieszczańskie, z angielskimi fotelami. Angielski wieczór. Pan Smith, Anglik, siedzi w fotelu w angielskich pantoflach i przy angielskim kominku czyta angielską gazetą, paląc angielską fajkę. Ma angielskie okulary na nosie i siwy angielski wąsik. Obok niego, na innym angielskim fotelu, siedzi pani Smith, Angielka, i ceruje angielskie skarpetki. Angielski zegar ścienny wydzwania siedemnaście angielskich uderzeń.
PANI SMITH
Popatrz, już dziewiąta. Na kolację była zupa, ryba, kartofle ze słoniną, angielska sałata. Dzieci napiły się angielskiej wody. Dobrą mieliśmy dzisiaj kolację. Wszystko dlatego, że mieszkamy niedaleko Londynu, i że nazywamy się Smith.
[DIDASKALIA]
Pan Smith nie przerywając czytania mlaska językiem.
Eugène Ionesco Łysa śpiewaczka
+
WNIOSEK: przykład dramatu. Nie sugerujemy się podanym w podtytule pojęciem „antysztuka”. Tzw. antyteatr też jest teatrem, antysztuka też jest dramatem.
VI
[DIDASKALIA]
I otóż lecą ku niej, lecą
zwycięstwa dziwne Panie:
skrzydlate wielkim skrzydeł lotem.
Wielkim kołują w przód zawrotem,
nim w kole która stanie. (…)
PALLAS
Lećcie za nim!!!
CHÓR
Hej! skrzydła porozwijane
nad miastem szeroko rozprężeni,
aż one uzbrojone dosiężem (…)
PALLAS
Nad ludami uderzą gromy,
chmury się zapalą pożarem,
w gruzy zapadną domy,
ogień z niebios wyleci widomy,
zaciąży Gniew!
CHÓR
Kto walczy – ?
PALLAS
Polska z Carem!
Stanisław Wyspiański Noc listopadowa
Stanisław Wyspiański pisał je wierszem.
Obserwujemy dalej Pallas z Chórem.
Obecność Chóru jest charakterystyczna dla dramatu antycznego. Niektórzy późniejsi dramatopisarze przywoływali tę klasyczną regułę.
VII
OSOBY:
Biurokrata
Amator kąpieli
AMATOR KĄPIELI
(pośrodku jeziora)
Ratunku!
BIUROKRATA
(na brzegu jeziora)
Nazwisko?!
AMATOR KĄPIELI
(jw.)
Dajmy na to Jankowski. Ratunku!
Konstanty Ildefons Gałczyński Teatrzyk Zielona Gęś
LISTA BOHATERÓW
+
DIDASKALIA
+
Kwestie bohatera (PODZIAŁ NA GŁOSY)
=
WNIOSEK: przykład dramatu
Zapamiętaj!
- Dramat – rodzaj literacki grupujący utwory przeznaczone do realizacji na scenie.
- Epika – rodzaj literacki grupujący utwory narracyjne, zawierające fabułę i świat przedstawiony. Najczęściej prozatorskie.
W utworze epickim występuje NARRATOR!
- Liryka – rodzaj literacki skupiający utwory poetyckie, będące wyrazem uczuć, refleksji lub obserwacji podmiotu lirycznego.
W utworze lirycznym występuje PODMIOT LIRYCZNY!
