Upodobnienia i uproszczenia
Do upodobnień, czyli przekształceń postaci fonetycznej wyrazów, dochodzi pod wpływem sąsiedztwa głosek.
Jeśli podczas wymowy stykają się ze sobą dwie spółgłoski – bezdźwięczna i dźwięczna, jedna z nich upodabnia się do drugiej (traci lub zyskuje dźwięczność).
Najważniejsze rodzaje upodobnień
- I. upodobnienia pod względem dźwięczności:
- udźwięcznienia – głoska bezdźwięczna pod wpływem sąsiedztwa dźwięcznej udźwięcznia się, np. prośba (wymawiamy: [proźba])
- ubezdźwięcznienia – głoska dźwięczna pod wpływem bezdźwięcznej ubezdźwięcznia się, np. krzyk (wymawiamy: [kszyk])
- ubezdźwięcznienia na końcu wyrazu – utrata dźwięczności w wygłosie, np. stóg (czytamy: [stók])
- II. upodobnienia pod względem miejsca artykulacji
występują, gdy w danym wyrazie sąsiadują ze sobą dwie spółgłoski i każda z nich ma inne miejsce artykulacji. Wtedy jedna zazwyczaj upodabnia się w tym zakresie do drugiej, np.
(zdziwić, sczesać).
Upodobnienia pod względem dźwięczności
Upodobnienia jest to zjawisko polegające na przekształceniu postaci fonetycznej wyrazu pod wpływem sąsiedztwa głosek.
Ubezdźwięcznienia
- Ubezdźwięcznienie postępowe
Wyraz przemiana piszemy przez rz, ale wymawiamy [pszemiana]. Zamiast dźwięcznego rz słychać bezdźwięczne sz. Spółgłoska rz podczas wymowy traci swą dźwięczność. Obie głoski upodobniają się do siebie pod względem dźwięczności. W tym przypadku jest to ubezdźwięcznienie postępowe. Dlaczego? Ponieważ przebiega w tym samym kierunku co cały wyraz. Zwróć uwagę na poniższe przykłady. Pierwsze głoski wymawiamy bezdźwięcznie (k, p, t) i one to powodują ubezdźwięcznienie następujących
po nich dźwięcznych spółgłosek.
piszemy: mówimy:
krzak [kszak] (ubezdźwięcznienie postępowe)
trzeba [tszeba] (ubezdźwięcznienie postępowe)
krzyk [kszyk] (ubezdźwięcznienie postępowe)
przyjęcie [tszcina] (ubezdźwięcznienie postępowe)
- Ubezdźwięcznienie wsteczne
W wyrazie ławka w traci dźwięczność pod wpływem bezdźwięcznego k.
Skojarz kierunek upodobnienia k wpływa na w, ławka mówimy: [łafka]. Jest to upodobnienie wsteczne. Dlaczego?
Przebiega w kierunku odwrotnym niż cały wyraz, jakby „do tyłu”.
piszemy: mówimy:
babka [bapka] (ubezdźwięcznienie wsteczne)
trawka [trafka] (ubezdźwięcznienie wsteczne)
krówka [krófka] (ubezdźwięcznienie wsteczne)
- ubezdźwięcznienia na końcu wyrazu
W języku polskim większość spółgłosek dźwięcznych na końcu wyrazu traci dźwięczność, np.
miód wymawiamy jako [miót],
chleb jako [chlep].
Jak nazywa się to zjawisko? Jest to ubezdźwięcznienie w wygłosie. Wygłos to po prostu koniec wyrazu.
Zwróć uwagę na miejsce zachodzenia zmian
Gdzie występują upodobnienia?
Upodobnienie między wyrazami
Spółgłoski upodobniające się do siebie pochodzą z dwóch sąsiadujących wyrazów. Tu pod uwagę bierz ostatnią spółgłoskę pierwszego wyrazu i pierwszą spółgłoskę następnego wyrazu, np.
piszemy: mówimy:
jak dobrze [jag dobrze] (dźwięczne d powoduje udźwięcznienie bezdźwięcznego k)
chodź szybko [choć szybko] (bezdźwięczne sz powoduje ubezdźwięcznienie dźwięcznego dź)
wykład ciekawy [wykłat ciekawy] (bezdźwięczne c powoduje ubezdźwięcznienie dźwięcznego d)
mów szybciej [móf szybciej] (bezdźwięczne sz powoduje ubezdźwięcznienie dźwięcznego w)
Udźwięcznienia
Słowo prośba brzmi jak groźba, bo sąsiedztwo dźwięcznego b udźwięcznia nam poprzednią bezdźwięczną spółgłoskę ś.
Taki proces może zachodzić wewnątrz wyrazu albo – na granicy dwóch wyrazów.
piszemy: mówimy:
brat Olka [brad Olka] (udźwięcznienie wsteczne)
las o zmroku [laz o zmroku] (udźwięcznienie wsteczne)
plac robót [pladz robót] (udźwięcznienie wsteczne)
Uwaga!
Wszystkie upodobnienia międzywyrazowe są wsteczne w przeciwieństwie do upodobnień wewnątrzwyrazowych. Te mogą być i takie, i takie.
II. Upodobnienia pod względem miejsca artykulacji
Wymawiając słowo zdzierać słyszymy [ździerać], co jest spowodowane sąsiedztwem dwóch spółgłosek z i dź. Pierwsza jest przedniojęzykowa, druga – środkowo-językowa, a więc mają, różne miejsca artykulacji. Przy swobodnej wymowie, zamiast spółgłoski przedniojęzykowej z wymawiamy środkowojęzykową ź: z + dź wymawiamy jako ź + dź
- zamiast: przedniojęzykowa + środkowojęzykowa
- otrzymujemy: środkowojęzykowa + środkowojęzykowa
I mamy upodobnienie pod względem miejsca artykulacji. Na dodatek wewnątrzwyrazowe. I wsteczne.
Nazywamy je tak, bo przebiega w odwrotnym kierunku niż cały wyraz. Przykłady:
- rozdzierać wymawiamy jak: [roździerać]
- sczesać [szczesać]
- Zdzisław [Ździsław]
Jak wskazać i nazwać rodzaje upodobnień
- Najpierw należy ustalić, jakiego typu zachodzi upodobnienie – czy będzie to udźwięcznienie (głoskę bezdźwięczną wymawiasz dźwięcznie pod wpływem sąsiadującej z nią dźwięcznej głoski), czy też ubezdźwięcznienie (czyli głoska dźwięczna traci swą dźwięczność pod wpływem sąsiedniej, bezdźwięcznej głoski).
- Następnie trzeba sprawdzić, w którą stronę działa upodobnienie – czy jest wsteczne, czy postępowe. Najlepiej narysuj sobie strzałkę, która głoska działa na którą – wtedy bez problemu ustalisz kierunek upodobnienia, np. w wyrazie kłódka: bezdźwięczne k działa na dźwięczne d i upodabnia je do siebie – dlatego wymawiamy je jako bezdźwięczne t [kłótka].
- Pamiętaj, że w języku polskim zachodzi jeszcze jeden typ ubezdźwięcznienia – utrata dźwięczności spółgłoski na końcu wyrazu. To zjawisko nazywamy ubezdźwięcznieniem w wygłosie.
- Musisz wiedzieć, że upodobnienia mogą zachodzić nie tylko w jednym wyrazie (to upodobnienia wewnątrzwyrazowe) ale i między dwoma wyrazami (upodobnienia międzywyrazowe) – bierzesz wtedy pod uwagę ostatnią spółgłoskę pierwszego wyrazu i pierwszą spółgłoskę drugiego wyrazu.
Przykłady:
- posiedź chwilkę – wymawiamy [posieć chfilkę] – zachodzą tu dwa upodobnienia:
- ubezdźwięcznienie międzywyrazowe wsteczne (dźwięczne dź pod wpływem bezdźwięcznego ch z następnego wyrazu wymawiamy jako bezdźwięczne ć)
- ubezdźwięcznienie wewnątrzwyrazowe postępowe (dźwięczne w pod wpływem bezdźwięcznego ch wymawiamy jako bezdźwięczne f),
- trzask – wymawiamy [tszask] – ubezdźwięcznienie wewnątrzwyrazowe postępowe (dźwięczne rz pod wpływem bezdźwięcznego t wymawiamy jako bezdźwięczne sz),
- prośba – wymawiamy [proźba] – udźwięcznienie wewnątrzwyrazowe wsteczne (bezdźwięczne ś pod wpływem dźwięcznego b wymawiamy jako dźwięczne ź),
- chleb – wymawiamy [chlep] – ubezdźwięcznienie w wygłosie (dźwięczne b na końcu wyrazu wymawiamy jak bezdźwięczne p).
Zobacz: