Geneza i ewolucja ustroju feudalnego

Okres zamętu, niepokoju i najazdów na Europę we wczesnym średniowieczu, dokonywanych przez różne, głównie koczownicze, ludy (Hunów, Awarów, Węgrów, Arabów i Wikingów, choć ci ostatni koczownikami w sensie dosłownym nie byli), zrodził potrzebę zbudowania nowych, stabilnych więzi społecznych i prawnych. Na tym właśnie tle wyrósł feudalizm i w miarę dojrzałą formę osiągnął w państwie karolińskim (VIII-IX w.).

Podstawową cechą ustroju feudalnego był agraryzm, związek z ziemią i produkcją rolną. Grupę panującą w systemie feudalnym stanowili wielcy właściciele ziemscy.

Istotą feudalizmu były stosunki poddańcze między właścicielami gruntów a chłopami, którzy je uprawiali (przechodziły one różne etapy – od form znośnych ku uciążliwym, bliskim niewolnictwu) oraz ustrój lenny – stosunek między wasalem a seniorem, który początkowo miał charakter dożywotni, ale z czasem stał się dziedziczny. W wypadku zmiany osoby wasala bądź seniora następowało odnowienie lenna (inwestytury) w terminie określonym (zwykle 1 rok i 1 dzień) i złożenie przez wasala hołdu lennego.

Wygaśnięcie lenna mogło nastąpić w wypadku wiarołomstwa wasala (następowała wówczas konfiskata lenna) oraz na skutek jego bezpotomnej śmierci. Zdarzały się też, ale rzadko, lenna bezdziedziczne, które wracały do seniora po śmierci wasala (nawet jeśli miał potomków). Zjawisko wygaśnięcia lenna nie było popierane przez feudałów. W Niemczech możnowładcy, zainteresowani niepomniejszaniem lenna, przeprowadzili zasadę: co raz już się stało lennem, musi lennem pozostać.

Ustrój lenny doprowadził do wykształcenia zhierarchizowanej struktury zwanej drabiną feudalną. Na jej wierzchołku stał monarcha, a poniżej wasale, bezpośrednio od niego zależni. Oni z kolei mieli własnych wasali.
Wielostopniowa hierarchia lenna prowadziła do anarchii.

Ta sama osoba mogła łączyć w swym ręku kilka lenn, różnie usytuowanych na szczeblach tej drabiny. Jeden feudał mógł być równocześnie wasalem dwóch monarchów bądź – jako bezpośredni wasal korony – pozostawać w stosunku lennym wobec innego wasala korony.

Wreszcie dany senior (nawet monarcha) mógł otrzymać lenno od swego wasala (np. Francja – opactwo St. Denis) bądź (np. angielscy Plantageneci) pozostawać w stosunku lennym wobec innego króla.

W sytuacjach konfliktowych między dwoma seniorami danego wasala (takie sytuacje się zdarzały) ten ostatni stawał przed wyborem: wobec kogo muszę być lojalny? Próbowano zabezpieczać się, wprowadzając zastrzeżenia dotyczące konieczności wsparcia jednego ze skłóconych seniorów (homagium lignum).

We Francji powstał zasada, która – w jakiejś mierze – streszcza nasze rozważania o dezintegracyjnych następstwach feudalizmu: wasal mego wasala nie jest moim wasalem.

Podupadłe (w końcowym okresie starożytności i początkowym średniowiecza) miasta, stopniowo wracały do właściwej kondycji ekonomicznej, a nawet proces urbanizacji nabrał rozmachu i powstawały nowe, prężne ośrodki. Miasta stopniowo uzyskiwały pewną niezależność od feudałów, osobowość prawną oraz samorząd (z wybieralnymi organami).

System klasowy został w feudalizmie utrwalony podziałami na stany społeczne. Wyodrębniły się następujące stany: szlachecki (rycerski), duchowny, mieszczański i chłopski. Każdy z nich miał własne prawa. Typową cechą feudalizmu była właśnie m.in. nierówność prawa – stosowanie różnych miar do różnych grup i osób.

Różne w monarchiach feudalnych były też formy następstwa tronu:

dziedziczność,
elekcyjność (Niemcy),
elekcja w obrębie dynastii (Polska Jagiellonów).

Monarchia wczesnofeudalna

Najwcześniej wystąpiła w Europie zachodniej (na gruzach Cesarstwa) i jej pierwszym, wręcz klasycznym przykładem było państwo frankońskie za rządów dynastii karolińskiej. Później pojawiła się też w Europie wschodniej i środkowej, jako najwcześniejsza forma organizacji państwowej (zachód bazował na rzymskich korzeniach). Na tym etapie monarchia miała charakter patrymonialny, tzn. król czy książę był zarówno władcą jak i właścicielem państwa.

Pozycja monarchy była wówczas silna. Jednak w miarę wzrostu jego znaczenia – możni występowali przeciwko władcy (choć początkowo byli zainteresowani opieką ze strony państwa i jego zwierzchnika – np. w Anglii). Władza monarchy stopniowo ulegała ograniczeniom w związku z przywilejami nadawanymi możnym (szczególnie immunitetami).

Działalność państwa przejawiała się w organizacji wojskowej, sądownictwie i zarządzaniu skarbem. Kościół, podporządkowany wówczas państwu, cieszący się jego dużym wsparciem, pełnił rolę instrumentu władzy, kształtującego postawy moralne, umacniającego ustrój, podnoszącego kulturę i autorytet monarchy. Grupa wyższych duchownych zasilała elitę feudalną.

Rozdrobnienie feudalne

Ta forma państwa pojawiła się (po okresie wczesnofeudalnym) w wyniku działania “sił odśrodkowych”, reprezentowanych przez możnowładców (feudałów) i ominęła jedynie Anglię.

Oprócz rolnictwa, dominującego oczywiście w życiu gospodarczym, pewną rolę odgrywały też miasta. Różnice majątkowe, pogłębiające się rozwarstwienie, specjalizacja, prawodawstwo, przyczyniły się do wyodrębnienia stanów społecznych. Władza centralna uległa osłabieniu (czasem zanikowi) przechodząc w ręce wielkich feudałów, sprawujących ją na swych terytoriach. Rozkładowi ulegał też aparat państwowy, szczególnie skarbowość i sądownictwo (na szczeblach lokalnych zostały opanowane przez feudałów).

Kościół wyzwolił się z zależności od państwa, które straciło wpływ na obsadę stanowisk w tej instytucji. Miał przywileje podobne jak feudałowie świeccy i dążył do rozszerzenia swych kompetencji i zakresu władzy.

Rozdrobnienie feudalne pociągnęło za sobą anarchię, osłabienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, co zrodziło tendencje zjednoczeniowe. Bardzo istotną rolę odgrywały wówczas interesy poszczególnych grup społecznych, zagrożenie zewnętrzne czy narodziny świadomości narodowej, a czasami nawet konsekwentnie stosowane prawo lenne.

Monarchia stanowa

Uformowane, dobrze zorganizowane i uprzywilejowane stany wywarły piętno na zjednoczonych już państwach (XIII-XIV w.; później na Rusi). W życiu ekonomicznym umocniła się pozycja mieszczaństwa i doszło do konfliktów między tą grupą a feudałami.
Jednoczenie się państw przyniosło wzrost znaczenia władzy monarszej, ale była ona także ograniczana przez różne formy samorządu stanowego czy lokalnego. Przewagę zachowywali nadal wielcy feudałowie, ale rosły też wpływy mieszczaństwa czy drobnego rycerstwa. Monarchowie często wykorzystywali antagonizmy między stanami, tak więc zgromadzenia stanowe nie zdołały ich zdominować. Stany, w zamian za uchwały podatkowe, uzyskiwały nowe, niekiedy szerokie przywileje polityczne. W Polsce wypadki w tamtych czasach miały własną specyfikę: tutaj jeden ze stanów – stan szlachecki – zdobył wyjątkową pozycję, a nawet przewagę nad instytucją monarchii.

Zjednoczenie państw wymagało powołania nowych organów na szczeblu centralnym (np. Rada Królewska, trybunały sądowe i urzędy skarbowe) oraz lokalnym (np. sędziowie pokoju w Anglii, baliwowie we Francji, starostowie w Polsce).

Kościół przeważnie zachował swoją wysoką pozycję, ale dwa stany – mieszczaństwo i szlachta – starały się jego przywileje zredukować, występując przy okazji przeciwko rozrastaniu się dóbr kościelnych. Monarchowie (np. we Francji) usiłowali, z poparciem szlachty, nieco uniezależnić Kościół od Rzymu i zdobyć wpływ na obsadę kościelnych stanowisk.

Typowymi instytucjami monarchii stanowych były zgromadzenia stanowe o zróżnicowanych kompetencjach (np. Stany Generalne we Francji, Parlament w Anglii, Reichstag i Landtagi w Niemczech, Sobór Ziemski w Rosji, Sejm w Polsce). Decydowały głównie o nakładaniu podatków oraz aprobowały decyzje polityczne władcy. W owych zgromadzeniach stany obradowały oddzielnie; bardzo rzadko reprezentowani byli w nich chłopi (pewne Landtagi w Niemczech czy Sobór Ziemski w Rosji).

Monarchia absolutna

Monarchię absolutną cechowała właściwie nieograniczona i nie podlegająca kontroli władza monarchy. W zarządzaniu państwem opierał się on na rozbudowanej biurokracji i konsekwentnym centralizmie.

Monarchowie likwidowali bądź redukowali do minimum znaczenie zgromadzeń stanowych. System ten wystąpił już we wczesnej fazie epoki nowożytnej (począwszy od XVI w.), choć postać typową, dojrzałą osiągnął w następnym stuleciu. W owym okresie następował powolny rozkład gospodarki feudalnej, zmniejszały się dochody szlachty a zarazem wzrastała ekonomiczna pozycja mieszczaństwa – sojusznika monarchii w działaniach wzmacniających finanse państwa i uniezależniających je od kaprysów feudałów. Coraz wyraźniejsze było „widmo kapitalizmu”…

Grupą uprzywilejowaną nadal byli feudałowie, monopolizujący prawa polityczne. Szlachta nadal dzierżyła najwyższe godności i urzędy w państwie, zarówno cywilne, wojskowe czy duchowne, choć monarchowie powoływali na wysokie stanowiska „ludzi nowych”. Feudałowie pogodzili się z utratą rzeczywistej władzy politycznej w zamian za ochronę ich grupowych, ekonomicznych czy politycznych interesów.

Państwo przejawiało coraz większą aktywność w różnych sferach życia publicznego, interesując się gospodarką, szkolnictwem, opieką społeczną… Władca stawał się twórcą i wykonawcą prawa oraz najwyższym jego arbitrem. Swoboda poddanych systematycznie była ograniczana. Monarchia znalazła wygodny instrument rządzenia w postaci rozbudowanej biurokracji, sieci starych i nowych – specjalnie tworzonych – urzędów.

Monarchia absolutna starała się też podporządkować sobie grupy wyznaniowe i ich kościoły ( np. we Francji gallikanizm, w Austrii józefinizm). System znalazł się w głębokim kryzysie, gdy zderzył się z niezaspokojonymi aspiracjami mieszczaństwa (popieranego przez inne, upośledzone grupy społeczne).

Państwo Frankońskie pierwsze państwo feudalne

Ze wszystkich germańskich państw szczepowych, wyrosły na gruzach cesarstwa zachodniorzymskiego to właśnie uzyskała największe znaczenie i rozmiary imperium. Ukształtowało się w ostatniej ćwierci V wieku. Założyciel państwa (Chlodwig) i jego potomkowie, w większości mniej zdolni ( “królowie gnuśni”) reprezentowali dynastię Merowingów (481-751). Sprawowała ona władzę do 751 r., gdy ostatniego z nich Childeryka III, majordom Pepin Krótki (Mały), syn pogromcy Arabów, Karola Młota (Poitiers 732) odsunął od tronu.

Państwo stopniowo powiększało swoje obszary, sięgając po Pireneje, masyw Alp i Ren. Pepin Krótki, przy pomocy papieża Stefana III, zalegalizował faktyczną władzę majordomów – wysokich urzędników dworskich, wywodzących się z rodu Pepina z Heristalu . Zagrożony przez Longobardów papież “przymknął oko” na odsunięcie ostatniego Merowinga, który trafił do klasztoru (751 r.). Pepin Krótki rozprawił się z Longobardami, a dla papiestwa wykroił ze zdobyczy Państwo Kościelne. Sojusz z Kościołem kontynuował następca Pepina, jego drugi syn – Karol Wielki. Doprowadził on państwo frankońskie do szczytu potęgi, a poprzez liczne podboje nadał mu imperialne wręcz rozmiary. Jego autorytet umocniła koronacja cesarska w Rzymie (800 r.), dokonana przez papieża. Poprzez ten tytuł Karol nawiązał do starorzymskich tradycji i stworzył państwo uniwersalne, na wzór dawnego Cesarstwa.

Nie powiodły się plany małżeńskie z władczynią bizantyńską, Ireną, co pozwoliłoby częściowo odtworzyć antyczne imperium. Na krótko przed zgonem Karol dopuścił do współrządzenia swojego syna, Ludwika, koronując go osobiście na cesarza. Ludwik Pobożny nie miał niezbędnego prestiżu. Jeszcze za życia tego cesarza doszło do walk między jego synami , które doprowadziły do upadku i podziału imperium (843, traktat z Verdun) na 3 państwa

zachodnie, pod władzą Karola Łysego – Francja;
wschodnie, pod władzą Ludwika Niemca
środkowe, zredukowane wkrótce do Italii, pod berłem Lotariusza.

W państwie frankońskim okrzepł feudalizm i rozwinęła się wielka własność ziemska, zarówno świecka jak i duchowna. Własność ziemska przekształciła się we władztwo gruntowe, na mocy specjalnych przywilejów oraz immunitetów. Kształtowały się stosunki lenne, początkowo mające tylko osobisty charakter, z czasem – publicznoprawny. Władca był zwierzchnikiem i właścicielem państwa.

Dziedziczność tronu wprowadził już Chlodwig i owa zasada utrzymała się w okresie rządów dynastii Karolingów, ale po rozpadzie państwa w 843 r., w części wschodniej – w Niemczech – pojawiły się tendencje do wyboru monarchy, które ostatecznie zwyciężyły po wygaśnięciu niemieckiej gałęzi dynastii.

Administracja centralna składała się z majordomów, którzy w okresie merowińskim przywłaszczyli sobie wiele atrybutów władzy królewskiej. Pełniący ten urząd Karolingowie znieśli go po przejęciu tronu.

Funkcjonowały również pozostałości dawnych, demokratycznych, szczepowych tradycji, jak okazyjnie zwoływane wiece obejmujące wszystkich rycerzy. Później pojawiły się tak zwane placita czyli kolegia służące królom radą.

Administracja lokalna składała się z:

hrabiów (comesów) stojących na czele jednostek terytorialnych zwanych hrabstwami;
margrabiów i książąt, stojących nieco wyżej w hierarchii, zarządzających głównie obszarami nadgranicznymi;
wysłanników królewskich, tzw. missi dominici, pełniących rolę nadzwyczajnych kontrolerów.

Formy państwa feudalnego

monarchia wczesnofeudalna, zwana też patrymonialną;
rozdrobnienie feudalne;
feudalna monarchia stanowa;
monarchia absolutna, klasyczna dla feudalizmu w późnym etapie rozwoju, ale utrzymująca się sporadycznie w nowych, kapitalistycznych stosunkach;
występowały też specyficzne jej formy – republiki miejskie (Włochy, Niemcy, Ruś – Nowogród czy Psków).

Zapamiętaj!

feudalizm – system społeczno-prawny, oparty na specyficznych zależnościach między wasalem a seniorem; to również system gospodarczy, w którym obok siebie występują różne formy własności: bezpośrednie władanie feudalnego pana (zwierzchnika) i tzw. własność użytkowa, w dyspozycji producenta – chłopa, bliska dożywotniej dzierżawie;

senior – zwierzchnik wasali; możny, przyjmujący obowiązek opieki i protekcji nad swymi “kontrahentami” – wasalami;

wasal – najpierw wolny, oddający się w opiekę seniorowi, potem ten, który złożył seniorowi hołd i przysięgę na wierność (komendacja);

felonia – wiarołomstwo (zdrada) lennika wobec swego suwerena (seniora);

lenno ziemia (bądź urząd) nadawana przez seniora w użytkowanie wasalowi. Z czasem przekształciło się w dziedziczne (przypisane z reguły do pewnej funkcji) czynności wasala wobec seniora, stanowiło jakby formę zapłaty – wasal zobowiązywał się do pomocy zbrojnej, materialnej i rady;

inwestytura – ceremonia przekazania lenna, odbywana po złożeniu hołdu (homagium). Wasal otrzymywał od seniora przedmiot symbolizujący lenno – np. chorągiew, włócznię bądź pastorał (duchowni);

renta feudalna – świadczenia chłopa na rzecz pana; jej formy to: odrobek (pańszczyzna), czynsz (gotówka), zapłata w naturze (płody rolne);

alodium – nieograniczona własność ziemska (wolną od zobowiązań i ciężarów feudalnych) w ręku wasala, niezależnie od nadanego mu lenna; z czasem zacierały się różnice między allodium a lennem – w wypadku śmierci seniora wasal mógł w pełni dysponować allodium (z lennem było różnie);

immunitet – zwolnienie od opłat na rzecz seniora; z czasem też niezależność sądownicza

komendacja – akt oddania się wolnej osoby w osobisty stosunek poddańczy względem innej wolnej osoby, występująca od VIII w. W akcie komendacji osoba oddająca się w stosunek poddańczy, w zamian za zapewnienie bezpieczeństwa, przysięgała i dożywotnio służyć jako wasal swojemu seniorowi (monarsze lub możnemu).

stan społeczny – grupa społeczna różniąca się od innych zawodem, położeniem, (miejscem w hierarchii) i pozycją prawną; stany miały własne prawa i przywileje (tych ostatnich pozbawieni byli tylko chłopi).Państwo Frankońskie.

Datownik

476 – wyprawa Chlodwiga na Galię i zajęcie jej północnych obszarów (bitwa pod Soissons, zwycięska dla Franków)
496 – koronacja i chrzest Chlodwiga (w wersji katolickiej w przeciwieństwie do innych ludów germańskich wyznających herezję ariańską); symboliczny początek państwa;
507 – zajęcie Akwitanii i wyparcie Wizygotów za Pireneje
534 – likwidacja państwa burgundzkiego
VII-VIII w. – opanowanie ziem Alamanów, Bawarów, Turyngów i Fryzów
732 – powstrzymanie ekspansji arabskiej przez Karola Młota pod Poitiers
774 – likwidacja państwa Longobardów
przełom VIII i IX w. – podbój Sasów, wyprawa za Pireneje i opanowanie Barcelony, zniszczenie państwa awarskiego, zdobycie ziem słowiańskich nad Soławą i Labą (zachodnie brzegi) – Karol Wielki

Stosunki z papiestwem
753 – podróż papieża Stefana III do państwa Franków i prośba o pomoc w wyprawie przeciwko Longobardom; pozytywna odpowiedź Pepina i wyprawa do Włoch
755 – powstanie Państwa Kościelnego – zdobyte tereny dawnego egzarchatu raweńskiego zostają przekazane przez Pepina Krótkiego (Małego) papieżowi

Apogeum potęgi
800 – koronacja Karola Wielkiego przez papieża Leona III

Zmierzch
814 – śmierć Karola Wielkiego
843 – traktat w Verdun; podział frankońskiego imperium

Główne źródła prawa

spisy prawa rzymskiego (np. spis króla burgundzkiego Gundobada, wizygockiego Alaryka I czy ostrogockiego Teodoryka), przyswojone przez Franków
spisy prawa zwyczajowego pochodzenia germańskiego, np. tzw prawo solickie (odłam Franków), sławne z racji wykluczenia kobiet od dziedziczenia ziemi i władzy; podobne mieli Wizygoci, Longobardowie czy Sasi