Tematy wypracowań
Czy w klasie pierwszej, czy w trzeciej – tematy wypracowań są podobnie budowane. W szkole macie do czynienia z określonymi typami tematów, a w konsekwencji – z pewnymi wymaganiami dotyczącymi ich realizacji. Warto więc je sobie uporządkować.
Tematy z alternatywą (czyli albo-albo)
Masz do wyboru: albo to, albo tamto. Wydaje się, że wystarczy opowiedzieć się po którejś z dwóch stron. Nic bardziej złudnego! Najczęściej prawda leży pośrodku. A nawet jeśli któraś z opcji wydaje Ci się słuszniejsza, tej drugiej nie możesz pomijać milczeniem!
Przykład I
- Romantyczny patriotyzm walki czy pozytywistyczny utylitaryzm? Która z tych postaw jest Ci bliższa? Odpowiedź uzasadnij, odwołując się do wybranych utworów.
Rozwiązaniem może być „złoty środek” albo wybór którejś z tych możliwości. Nawet jeśli zdecydujesz się na drugie rozwiązanie, nie możesz pisać tylko o jednej z wymienionych możliwości. Bliższy Ci romantyczny patriotyzm walki? W porządku. Musisz jednak wyjaśnić, dlaczego nie pozytywistyczny utylitaryzm. Co Ci w nim nie pasuje, co jest Ci obce, a co Cię po prostu denerwuje.
Przykład II
- Buntownik, szaleniec, patriota? Refleksje nad bohaterem romantycznym.
- W temacie padają trzy propozycje. Czy to znaczy, że trzeba się zdecydować na jedną z nich? Oczywiście nie! Romantyczni bohaterowie byli przecież zarówno szaleńcami, buntownikami, jak i patriotami. A zatem – wszystkiego po trochu.
- Zwróć uwagę na sformułowanie: „refleksje nad bohaterem romantycznym”. Nie przypominaj dziejów kolejnych postaci. W ogóle wyłącz myślenie: jeden bohater, potem drugi, potem trzeci. Tu nie chodzi o konkretne postacie, ale o typ bohatera romantycznego!
- Nie wymieniaj też po kolei: buntownikami byli ci i ci, szaleńcami ci i ci, a patriotami – tamten oraz tamten. Szukaj cech wspólnych bohaterów – i różnic.
- Spróbuj dowieść, że niektórzy romantycy zamiast się buntować, wybierali postawy konformistyczne, inni znów dalecy byli od zachowań patriotycznych, a jeszcze inni szaleństwem zasłaniali swą życiową nieporadność.
Przykład III
- Patriotyzm czy żądza zemsty? O Konradzie Wallenrodzie – dyskusyjnie.
- W zachowaniu tej postaci było wiele patriotyzmu, ale też niemało żądzy zemsty. Logiczne będzie zatem szukanie argumentów potwierdzających i pierwszą, i drugą tezę. A w zakończeniu stwierdzenie, że nie da się jednoznacznie ocenić tego bohatera.
- Ale zaraz, zaraz… Może uważasz, że patriotyzm Konrada to jedynie sztuczna poza i teoretyczne usprawiedliwienie dla działań nieetycznych i chęci odwetu. Masz prawo do radykalnych sądów! Podkreślaj tylko w takim wypadku, że to Twoje zdanie, że Ty tak uważasz.
Przykład IV
- Stagnacja czy pasmo sukcesów? Odwołując się do literatury lat 1980-2000 i wydarzeń okołoliterackich tego okresu, uzasadnij, że mamy się czym pochwalić.
- Typowy przykład tematu, w którym zarówno rozwiązanie A (stagnacja), jak i B (pasmo sukcesów) to odpowiedzi skrajne. Jednocześnie zaś – upraszczające rzeczywistość.
- Temat zawiera w sobie sprzeczność. Nauczyciel pyta: „stagnacja czy pasmo sukcesów?”. Za chwilę jednak każe udowadniać, że „mamy się czym pochwalić”. Stop! A może wcale nie mamy czym?
- Nawet jeśli uznasz, że dla naszej najnowszej literatury ostatnie lata to okres stagnacji, musisz przyznać, że zdarzyły się w tym czasie dzieła wyróżniające się, może nawet wybitne. I odwrotnie: jeśli lata 1980–2000 to według Ciebie pasmo literackich sukcesów, koniecznie zwróć uwagę na to, że nie wszystkie książki z tego okresu można uznać za wielkie czy choćby udane.
- Dobrze wczytaj się w temat: chodzi tu nie tylko o konkretne książki, ale także o „wydarzenia okołoliterackie”. Także więc o targi i festiwale literackie, przyznawane nagrody, czytelnictwo. Słowem – o życie literackie. Czy masz wystarczającą wiedzę, aby zdecydować się na wybór tego tematu?
Tematy- pytania
Pytania mogą być różne:
- szczegółowe („dlaczego?”)
- ogólne („czy”),
- wymagające odpowiedzi „tak” lub „nie”.
Ale to „tak” lub „nie” nie rozwiązuje, oczywiście, problemu. Praca musi być uzasadnieniem tej decyzji.
Przykłady:
- Rycerze niezłomni. Daleko nam do nich czy blisko?
- Poeta „syn tysiącleci” czy „dziecię wieku”? Przedstaw różne rozstrzygnięcia tego dylematu w poezji XIX i XX wieku.
- Czy Walter kochał Aldonę? Odpowiedź sformułuj po głębokim przestudiowaniu fragmentu Powieści wajdeloty – wersów 418–582 Mickiewiczowskiego Konrada Wallenroda.
- Jaka dziedzina, Twoim zdaniem, przekazuje więcej informacji o średniowieczu: literatura czy sztuki pozasłowne?
- Literatura jest zwierciadłem, w którym odbijają się wizerunki Polski i Polaków. Czy lustro mówi prawdę?
Czarno-biały jest tylko świat bajek. Dlatego we wszystkich tematach pytaniach i tematach „albo-albo” zawarta jest pułapka. To trochę tak, jakby nauczyciel pytał: Czy kwiaty są ładne? Albo: Kwiaty – ładne czy brzydkie? Możesz uważać, że są ładne. I masz prawo to napisać. Musisz jednak podać argumenty obu stron – za tym, że są brzydkie, i za tym, że są ładne. I wyjaśnić: dlaczego argumenty „za” przemawiają do Ciebie bardziej niż argumenty „przeciw”. W tego rodzaju tematach nie chodzi więc o udzielanie jednoznacznych odpowiedzi, ale o rzeczowe przedstawienie racji różnych stron. Co nie zmienia faktu, że na temat tych racji możesz i powinieneś mieć własną opinię.
Tematy-porównania
Przykłady:
- W czym wyraził się romantyczny indywidualizm w „Giaurze” Byrona, a w czym w Mickiewiczowskiej „Odzie do młodości”?
- Ukaż podobieństwo ideowe Grobu Agamemnona Juliusza Słowackiego i Maratonu Kornela Ujejskiego.
- Natura w Giaurze Byrona a natura w „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach” Krasickiego. Twoje wnioski.
Tego rodzaju tematy wymagają sporej wiedzy – bo dotyczą zwykle jakiegoś „wycinka” utworu literackiego, wybranego motywu – ale i sporej sprawności pisarskiej.
Pamiętaj!
- Najgorsze, co możesz zrobić w takim wypadku, to zastosować wyliczankę: najpierw utwór A – potem utwór B. Wystrzegaj się tej metody jak ognia!
- Ogromną trudność sprawia w przypadku takich tematów kompozycja. Musisz przestać myśleć „utworami” – i zacząć myśleć „problemami” – to najlepszy sposób.
Tematy wolne i niby-wolne
Jak rozumiemy temat wolny?
Z reguły jako taki, który nie wymaga odwołań do lektur, nie ogranicza w żaden sposób piszącego, po prostu pozwala wyrazić swoje zdanie w zupełnie dowolnej formie. Tylko że takie tematy zdarzają się niezwykle rzadko…
„Temat wolny” to określenie bardzo nieprecyzyjne. Niektórzy do grupy tej zaliczają tematy typu:
Przykłady:
- Tego reprezentanta klasycyzmu i ten jego obraz lubię najbardziej…
- Który z polskich dramatów romantycznych wywarł na Tobie największe wrażenie?
Tematy te jednak w rzeczywistości nie są wolne, lecz jedynie dają dużą swobodę piszącemu – jeśli chodzi o dobór utworów, argumentów.
Są też tematy, które nazwać można niby-wolnymi. W tym wypadku nie ma już żadnych ograniczeń, jeśli idzie o wybór tekstów, ale bez odwołania do literatury się nie obejdzie.
Przykłady:
- Szukam w literaturze odpowiedzi na najtrudniejsze pytania.
- Książka, wiersz, których lektura zapiera dech w piersi.
- „W kręgu miłości i nienawiści” – o bohaterach literackich, których rozumiem, podziwiam, oskarżam.
W wypadku tych tematów nie wystarczy wymienić kilku tytułów i cokolwiek o nich powiedzieć. Trzeba udowodnić, że ma się do literatury osobisty stosunek, że te teksty rzeczywiście jakoś na nas wpłynęły, poruszyły nas, zdenerwowały albo zachwyciły. Pokazać, że potrafimy czytać książki nieszablonowo, po swojemu.
Tematy wolne
- Czy jesteśmy tolerancyjni wobec inności?
- Czy tak zwany luz jest – Twoim zdaniem – obroną własnego „ja” przed wszechpanującą formą czy nowym sposobem zniewolenia?
- Czy wraz z rozwojem cywilizacji nastąpił postęp moralny w rozwoju ludzkości?
Tak zwane tematy wolne uchodzą za najłatwiejsze. Wydaje się, że w ich wypadku wystarczy puścić wodze fantazji i pisać „z głowy”. To jednak tylko pozory! Nie daj się zwieść. Sformułowania typu „Twoje zdanie na temat tolerancji” czy „Co zrobić, żeby życie nie było «powieścią idioty»?” owszem, pozostawiają dużo swobody, ale wymaga konkretnych przykładów i argumentacji.
Tematy narzucające (sugerujące) formę
Niekiedy sprawa jest jasna: nauczyciel wprost pisze, jaką formę powinna mieć Twoja wypowiedź pisemna. Dla niektórych to wybawienie z kłopotu, dla innych – nieznośne ograniczenie.
Przykłady:
- Historyk Janusz Tazbir napisał o XVII wieku, że nastąpił wtedy w Polsce „rozkwit typu «kultury powiatowej»”. Napisz rozprawkę uzasadniającą ten sąd.
- Napisz recenzję z przedstawienia teatralnego „Zemsty”.
- Hołd zwyciężonym bojownikom o wolność Polski w utworze Elizy Orzeszkowej – sprawozdanie z lektury „Gloria victis”.
- Idealista? Neurotyk? Romantyczny Hamlet? Dobry człowiek w złym świecie? Charakterystyka tytułowego bohatera Kordiana Juliusza Słowackiego.
- Dokonaj analizy i interpretacji wiersza Leopolda Staffa „Znad ciemnej rzeki…”, zwracając uwagę na sposób obrazowania i język poetyckiej refleksji.
Bywa, że forma nie jest określona wprost, lecz należy ją wyczytać z kontekstu:
- Faust, czyli człowiek w nieustannej pogoni za szczęściem i sensem…
- Droga kariery głównego bohatera Lalki: od chłopca na posyłki przez klasę średnią do posiadacza olbrzymiej fortuny.
Wypowiedzi pisemne na dwa powyższe tematy przybiorą postać charakterystyki.
- Lady Makbet i Balladyna – podobieństwa i różnice.
To ma być wypowiedź w formie charakterystyki porównawczej.
- Uzasadnij słuszność tezy: renesans to optymizm i proporcje, barok to niepokój i nadmiar.
- „Konflikt tragiczny polega na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru”. Uzasadnij, że dramat Sofoklesa jest klasycznym przykładem konfliktu tragicznego.
Wypowiedzi na dwa powyższe tematy powinny zbliżyć się do formy rozprawki.
- Dziady według Konrada Swinarskiego.
Tu spodziewać się należy recenzji.
Tematy z cytatem
Podstawowy błąd uczniów to pomijanie zawartego w temacie cytatu. Nie można go ignorować! Fragment czyjejś wypowiedzi nie znalazł się w temacie przypadkowo. Wręcz przeciwnie: znalazł się tam specjalnie jako uzupełnienie problemu! A zatem trzeba przytoczone słowa zrozumieć, przeanalizować – i jakoś się do nich odnieść.
Przykład I
- „Każda epoka ma swe własne cele…”. Cele której epoki są najbliższe Twemu pokoleniu?
Temat wydaje się jasny: wystarczy odpowiedzieć na zawarte w nim pytanie. Otóż nie wystarczy! Jedna epoka to za mało! Przytoczony cytat sugeruje, że cele są inne w każdej epoce. Czy rzeczywiście? Czyż nie podobne były cele pozytywizmu i oświecenia? Warto – i trzeba o tym napisać!
Przykład II
- „Romantycy muszą zginąć. Dzisiejszy świat nie dla nich” (Bolesław Prus, „Lalka”). Twoje refleksje o wartościach upowszechnianych przez twórców romantyzmu.
Temat podchwytliwy. Po pierwsze, masz pisać o „wartościach upowszechnianych przez twórców romantyzmu”. A zatem na przykład o idealnej miłości, otwarciu na to, czego nie da się zbadać „szkiełkiem i okiem”. Tyle że… To za mało! Trzeba ustosunkować się do wypowiedzi Prusa: zgadzasz się z nią czy nie? Czy według Ciebie wartości ważne dla romantyków są „niedzisiejsze”? A może przeciwnie?
Zwróć uwagę na to, że zdanie o romantykach wypowiada pozytywista. Inaczej pewnie spojrzałby na to przedstawiciel Młodej Polski. A człowiek współczesny? Zamiast snuć ogólne refleksje, spróbuj wcielić się w postacie z kolejnych epok – i niejako w ich imieniu odnieść się do zdania Prusa.
Pamiętaj!
- Nie wiesz, skąd pochodzi zacytowany w temacie fragment?
- Nie znasz jego autora?
- Niewiele mówi Ci tytuł utworu, z którego został zaczerpnięty?
Nie ma nieszczęścia! To, że cytat pochodzi na przykład z „Braci Karamazow” Fiodora Dostojewskiego, nie znaczy wcale, że musisz znać to dzieło. Musisz natomiast wykazać, że: dobrze rozumiesz cytowane słowa, potrafisz je zinterpretować i odnieść do konkretnych przykładów literackich, filmowych, historycznych.
Tematy-motywy
Należą do nich typowe tematy klasówkowe. Lubią je także nauczyciele w codziennej praktyce szkolnej i… często zadają uczniom po zakończeniu pracy nad epoką lub całym działem.
Przykłady:
- Różnorodne ujęcia motywu utopii w wybranych utworach literackich.
- Dawne i współczesne wzorce rodziny. Omów zagadnienie na podstawie literatury, filmu i serialu telewizyjnego.
- Romantyczna miłość nieszczęśliwa i… szczęśliwa – w życiu twórców i w kreacjach literackich romantyzmu.
- Cnota. Jej oblicza, drogi ku niej wiodące – na podstawie literatury staropolskiej.
Tematy – motywy są najbardziej popularne i najczęściej przy tej okazji zdarzają się uczniowskie wpadki. Dlaczego? Bo piszący kierują się często pierwszym wrażeniem, które może zwieść na manowce. Oto jeden z zeszłorocznych tematów maturalnych:
„Młodość ma to do siebie, że odrzuca, neguje, buntuje się. Co proponuje w zamian? Odwołując się do literatury, potwierdź prawdziwość myśli”.
Czy wystarczy wiedzieć, że jest to temat „o młodości” i „o buncie”? Nie! Dlaczego?
- Temat sugeruje, że naturalną cechą młodości jest bunt. I wobec tej tezy trzeba się ustosunkować: zgadzasz się z nią czy nie? Niech nie zwiedzie Cię autorytatywne stwierdzenie „potwierdź prawdziwość myśli”. Nie musisz nic potwierdzać – możesz mieć zupełnie inne zdanie.
- „Odrzuca, neguje” – ale co? Jakie wartości, zachowania? Przeciwko czemu się buntuje? I dlaczego? Czy jest to bunt dla samego buntu?
- „Co proponuje w zamian?” – to bardzo ważna część tematu. Jaki jest „pozytywny program” buntowników? A może go nie ma?
- W temacie pada też zastrzeżenie: „odwołując się do literatury”. Przykłady filmowe trzeba sobie zatem darować, a szkoda.
Bohater i książka w temacie
Jak przygotować temat pewny i sprawdzony: mój ulubiony bohater literacki, moja ulubiona książka?
Oto garść porad
Przygotowania rozpocznij od zapamiętania kilku uwag.
- Wybierz książkę spoza kanonu lektur szkolnych. Może być to tytuł modny, nowy, mniej lub bardziej ambitny, lecz niech to już nie będą „Syzyfowe prace” ani „Marcin Kozera”.
- Nie napisz przypadkiem streszczenia tego utworu! Fabuła – to dopiero „materiał do obróbki”.
- Zadaj sobie pytanie – czy piszesz prawdę o swoich uczuciach, sympatiach, antypatiach literackich? W tym wypadku lepiej pisz prawdę.
- Spróbuj być krytyczny wobec swojego bohatera lub narratora. To, że istnieje jako bohater lub autor, nie czyni zeń jeszcze świętego.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/liceum/c238-sztuka-pisania/c243-sztuka-pisania-teoria/jak-pisac-wypracowanie-2