Temat – Biografia autora

  • Jak dowodzą listy bestsellerów, największym zainteresowaniem czytelników cieszą się dzienniki, wspomnienia i biografie znanych postaci, także pisarzy. Chcielibyśmy, co naturalne, wiedzieć jak najwięcej – nie tylko po to, by zaspokoić swoją ciekawość, ale również po to, aby dzięki biografii lepiej zrozumieć dzieła pozostawione przez pisarza potomnym.
  • Biografia jest jednym z wielu kluczy pomagających w odczytaniu poszczególnych utworów – niejedynym, ale niekiedy bardzo pomocnym. Wydaje mi się, że niedobre są wszelkie postawy skrajne: całkowite odrzucanie biografii jako elementu pomagającego w interpretacji utworu, ale też upatrywanie w życiorysie pisarza jedynej możliwości zrozumienia dzieła literackiego. Tak jest między innymi w wypadku…
  • Nie ulega wątpliwości, że biografia autora to zwykle ważny kontekst dla dzieła literackiego. Czy jednak rzeczywiście jest to klucz do odczytania całej twórczości pisarza? Jak fałszywy może być to trop, pokazuje przykład Tadeusza Borowskiego – autora „Pożegnania z Marią”, ale nie Tadka…

Temat – Wędrówka/podróż

  • Chęć poznania świata, postawa zdobywcy, wiecznie aktywna postawa – to cechy które wyganiały w podróż odkrywców nowych lądów, kupców, konkwistadorów. Literatura nie bez przyczyny polubiła temat wędrówki – czy to zamierzonej eskapady czy przymusowej tułaczki.
  • Podróż to symbol. Częściej niż samo wędrowanie oznacza naukę życia, dojrzewanie – lub jest metaforą ludzkiego życia…
  • Co tak naprawdę wygania ludzi w świat? Co każe im porzucać spokój i domowe pielesze na rzece niewygód i niebezpieczeństw? Naturą ludzką jest wędrowanie – twierdził Norwid i chyba miał rację…
  • „Gdziem potym nie był? (…) Czegom nie skosztował?” – tak w refleksyjnej autobiograficznej fraszce pisze Kochanowski. Potrzeba wędrowania, zobaczenia na własne oczy „sybillijnych lochów” towarzyszy człowiekowi od zawsze.

Temat – Literatura

  • Literatura od zarania dziejów jest zwierciadłem, w którym przeglądają się ludzie i ich życie. Jest ona wyrazicielką problemów, z którymi borykali się ludzie w ciągu wieków. Jeśli bliżej tym problemom się przyjrzeć, łatwo dostrzec, iż mentalność ludzka w toku rozwoju historii nie ulegała prawie żadnym zmianom. Toteż studiowanie literatury może dostarczyć rzetelnej i niezmiennej wiedzy o człowieku.
  • Czy możliwy jest zmierzch kultury słowa pisanego? Byłby to prawdziwy zmierzch bogów… Mimo wszechogarniającej dyktatury komputera – książka ocaleje i to ona ocali świat…
  • Literatura to gmach wzniesiony z ludzkiego niepokoju, szczęścia i wyobraźni… Wędrówka po jego piętrach to prawdziwa przygoda…

Temat – Rodzice i dzieci

  • Przywołam znaną sentencję Kochanowskiego: By rozum był przy młodości/Nigdy takiej obfitości. Dojrzałość i racjonalizm to cechy, których pokoleniu dopiero wchodzącemu w dorosłość z pewnością brakuje… Dowody na to, że jest inaczej, nietrudno znaleźć w naszym codziennym życiu, ale też na kartach literatury.
  • „Nie można być dość wybrednym w wyborze rodziców” – z ironią stwierdziła kiedyś Maryla Wolska. Zdanie można by również odwrócić: nie można być też wybrednym w wyborze własnych dzieci. Rodzina, przynajmniej w założeniu, to także wzajemna miłość i akceptacja. Tymczasem konflikt pokoleń wydaje się stary jak świat.
  • Dowodem na to, że temat: relacje rodzice – dzieci należy do najstarszych, jest biblijna historia pierwszych rodziców i ich potomstwa.
    W sposób najciekawszy, zaskakujący, a do tego dowcipny ujął zagadnienie relacji rodzice – dzieci Sławomir Mrożek w Tangu. Tu wszystko jest na odwrót.
  • Literatura polska dostarcza obrazów rodzin polskich, gdzie pomiędzy rodzicami a dziećmi panuje zgoda. Choćby w Nad Niemnem albo w Panu Tadeuszu…

Temat – Polska i Polacy

  • Gdyby spytać przeciętnego mieszkańca Europy Zachodniej, z czym kojarzą mu się Polacy, odpowiedziałby zapewne, że z kradzieżami samochodów i polish jokes. Również rodzimi pisarze byli często wobec Polaków niesłychanie krytyczni…
    Polak – rycerz, waleczny konspirator, inteligent, powstaniec. Pijak – kłótnik, zazdrośnik, pieniacz. Który portret jest prawdziwy? Zdaje się, że – oba!
  • Portret Polaka poddawano w literaturze krytyce. I to wcześniej niż w oświeceniu – bo z reguły z Krasickim kojarzy się satyra na szlachtę polską…
  • Wielkie dzieła, które dostarczą bogatego materiału o Polsce i Polakach, to utwory romantyzmu.„A to Polska właśnie” – tak mówi do Panny Młodej Poeta w Weselu, myśląc o biciu szczerego serca. Ale czy dla Polaków współczesnych jest to tak samo jednoznaczne?
  • Jacy jesteśmy? Podli czy szlachetni? Godni podziwu czy zasługujący na wzgardę? Europejczycy i obywatele świata czy może mieszkańcy polskiego zaścianka? Wybrańcy Boga czy też błazny? Różne były wizje Polaków w literaturze – ja przedstawię zaledwie kilka literackich portretów Polaków.

Temat – Miłość

  • Miłość… Czysta, bezinteresowna, poetycka, rodem z romantycznych powieści… Czy w dzisiejszym świecie nastawionym na pieniądze i karierę można ją jeszcze spotkać? A może gorące, płomienne uczucia są już niemodne, może znów wrócimy do związków, które zawierane są z rozsądku?
  • Mówi się o dydaktycznej sile literatury, o tym, że cała opowiada o moralności… A ja myślę, że nie byłoby literatury bez… miłości…
  • Każde stulecie ma swoją parę kochanków – na miarę Tristana i Izoldy czy Romea i Julii. Dzieje się tak dlatego, że miłość jest najsilniejszym motorem świata….

Temat – Epoka literacka

  • Wybrać ulubioną epokę literacką nie jest łatwo. Ja raczej lubię autorów piszących dzieła realistyczne – zatem moją ulubioną epoką powinien być pozytywizm…
  • Romantyzm czaruje swoją niezwykłością, fantastyką, tym że wszystko może się tu zdarzyć.
  • Realizm – twardym stąpaniem po ziemi, słuszną celowością działań. Co wybrać?
  • Epoki dawne są mi obce. Mroki średniowiecza niczym mnie nie kuszą, wojny i zarazy baroku także nie… Z epok staropolskich w miarę bliski wydaje mi się renesans…
  • Romantyzm jest epoką, w której uważa się, że uczucia są siłą przewodnią życia – dużo bardziej ceniono świat duchowy niż materialny. Bohater romantyczny żyje w swym świecie wewnętrznym, miłość jest uczuciem wszechogarniającym, poza którym nie widzi sensu istnienia – dużo ważniejsze jest dla niego „czucie i wiara” niż „mędrca szkiełko i oko”.
  • Oświecenie zwane jest także wiekiem rozumu. Jednym z najważniejszych założeń epoki było przyjęcie tezy, że największym bogactwem człowieka jest rozum. To właśnie dzięki niemu ludzie mogą poznawać i ulepszać świat.
  • W dwudziestoleciu międzywojennym powstały dzieła genialne, oddające istotę totalitaryzmu. Witkacy, Bułhakow, Żeromski czy Kafka świetnie opisali mechanizmy działania państw totalitarnych – skorumpowanie, brak głoszonej oficjalnie sprawiedliwości społecznej czy nieskuteczność kolejnych przewrotów. Bez znajomości ich dzieł trudno mówić o literackim obrazie systemów totalitarnych.
  • Poprzednią epokę – średniowiecze – ludzie renesansu uznali za czas upadku kultury, okres, który niczego wartościowego po sobie nie pozostawił. Doskonałość sztuki odnaleziono w antyku, który dla twórców renesansowych stał się punktem odniesienia – studiowano zatem w renesansie starożytnych pisarzy i filozofów, naśladowano sztukę i literaturę wcześniejszych wieków.
  • Jaki był człowiek doby staropolskiej? Jak wyglądało jego życie uczuciowe i wewnętrzne? Czy jesteśmy w stanie dziś, po tylu latach, zrozumieć jego postawy i reakcje emocjonalne? A dawny język miłosny, który poznajemy dzięki erotykom i listom?
  • Początek pozytywizmu datuje się na lata 40., koniec zaś na lata 90. wieku XIX. Epoka ta wywodzi się z nurtu filozoficznego oświecenia. Na pierwszym planie znowu pojawia się „szkiełko i oko” z ballady Adama Mickiewicza. Teorie naukowców stają się ponownie niepodważalnymi dowodami w niejednej kwestii. Czy jednak wszyscy twórcy mówią zdecydowanym i jednym głosem? Nie!
  • Przeciętny obywatel XVII-wiecznej Polski stykał się z wojną na co dzień. Przez jego wieś czy miasto nieraz przemaszerowały obce wojska, plądrując przy tym okoliczne domy i kościoły, nieraz dochodziły do tego odgłosy bitwy, nieraz widział rannych i zabitych w walce. Nieraz nie miał co jeść, bo wojny wyniszczały kraj. Nic dziwnego, że o wojnie napisano mnóstwo i że był to jeden z ulubionych tematów epoki.
  • Okres Młodej Polski przypada na lata 1890–1918. Jest to schyłek wieku XIX i początek XX. Wyraźnie zaznaczyły się w tym czasie nastroje schyłkowe, dekadenckie. Kończył się jeden wiek, ale wraz z nim nastąpił schyłek aż dwóch wielkich ideologii: romantyzmu i pozytywizmu. Pojawiły się wobec tego nastroje związane z kryzysem wartości i pytania, co przyniesie przyszłość.
  • Twórczość starożytnych pisarzy już od wielu wieków zmusza człowieka do refleksji, bo stała się źródłem europejskiej kultury. Bohaterowie utworów antycznych są podobni do nas, a problemy nie zmieniły się zbyt od tamtych czasów. Wartości moralne zawarte w utworach antycznych są więc nadal aktualne.
  • Ludzie żyjący w epoce oświecenia twierdzili, że to im właśnie przyszło zapłacić wysoką cenę za beztroski egoizm i brak patriotyzmu Sarmatów. Nie można zupełnie odmówić im racji. To ludzie epoki rozumu byli świadkami trzech rozbiorów Polski, które przeżyli bardzo głęboko. Powstające w tym czasie pieśni i wiersze patriotyczne akcentowały nową sytuację narodu – narodu w niewoli i podkreślały szansę na zachowanie godności nawet w tak trudnych warunkach. Jakie to pieśni?

Temat – Przyroda

  • Opisy przyrody najczęściej postrzegane są jako nudne. Ale właściwie czy mogłaby istnieć literatura bez przyrody?
  • Zdaję sobie sprawę, że większość czytelników na słowo „pejzaż” reaguje ogromną niechęcią. A ja nie! I mam nadzieję, że choć jedną osobę uda mi się przekonać, że fragmenty utworów, w których dominują opisy pejzażu, wcale nie muszą być nudne.
  • Naturę postrzegano przez stulecia różnie – była tłem, współuczestnikiem zdarzeń, istotą żyjącą – ale była zawsze.
  • Zanim tłem życia i sztuki stało się miasto – przyroda, wieś były naturalnymi przestrzeniami życia ludzkiego.

Temat – Człowiek

  • Czytając literaturę polską i obcą, poznałam różne oblicza człowieczeństwa. Przyznam, że niektóre postawy mnie zadziwiły, inne sprawiły mi trudności w rozszyfrowaniu: czy to człowiek godny miana człowieka.
  • „Stać się naprawdę dobrym człowiekiem jest rzeczą trudną” – głosi Platon. Z tymi słowami na pewno zgodziłby się niejeden bohater literacki…
  • Kim jesteśmy? Co to w ogóle oznacza – jestem człowiekiem? Czym jest człowieczeństwo, co odróżnia nas od tysięcy gatunków innych zwierząt?
  • Maria Dąbrowska powiedziała, że „człowiek jest tajemnicą – w tajemnicy przybywa i w tajemnicy odchodzi”. Trudno się z nią nie zgodzić…
  • Rzeczą ludzką jest błądzić… To pewne, ale czy to tylko uwaga, czy faktycznie usprawiedliwienie…

Temat – Śmierć

  • Na temat śmierci właściwie nic nie wiemy – nie możemy jej bezpośrednio doświadczyć, nikt z żywych nie jest też mitycznym Orfeuszem czy Odysem, który przekroczył bramy zaświatów i wrócił do żywych. Jednak każdy z nas na co dzień obcuje ze śmiercią, mamy też świadomość krótkości naszego bytowania na ziemi. Czy jesteśmy jednak przygotowani na to, że każdy dzień nieuchronnie nas do niej zbliża?
  • „Śmierć ustanawia porządek świata” – to największa tragedia losu ludzkiego. Czy jest coś, co może uzasadnić to, że codziennie umierają niewinni ludzie? To śmierć jest jak dżuma – choroba ludzkości, ciągłe zagrożenie. I choć obywatele Oranu cieszą się z końca zarazy, to doktor Rieux wie, że dżuma zawsze wraca…
  • „Przychodzimy na świat z wyrokiem śmierci” – dawno temu powiedział Seneka. Trudno się z nim nie zgodzić… Czy życie, które zaczyna się wyrokiem – i cóż z tego, że w zawieszeniu, skoro niepodlegającym apelacji – nie jest absurdalne?
    Przed epoką romantyzmu śmierć nie wydawała się ludziom tak straszna – była bliska człowiekowi… Przyszła porozmawiać z mistrzem Polikarpem, pogroziła kosą… Ba, przyniosła pociechę – bo przed nią tyle samo znaczy wielmoży co prostaczek…

Temat – Władza

  • Nie jest wielkim odkryciem stwierdzenie, że lubimy mówić źle o osobach sprawujących władzę.
  • Obwiniamy je o zło naszego świata, posądzamy o najgorsze cechy charakteru, egoistyczne cele i niemoralne metody postępowania. Tego rodzaju populistyczne poglądy są niesłychanie nośne nie od dziś, ponieważ nie od dziś podwładni władzy nie lubią. To zjawisko potwierdza literatura.
  • Nie jest prawdą, że nawet najszlachetniejszy człowiek, który zyskuje władzę, musi stać się cynikiem, oszustem i degeneratem. Owszem, niektórych, zwłaszcza ludzi słabych psychicznie, władza może zdeprawować. Ale nie musi. Dowodem na to może być literatura, której twórcy pokazują rozmaity wpływ władzy na postępowanie i osobowość człowieka, opisując zarówno przykłady pozytywne, jak i negatywne.

Temat – Młodość

  • Współczesna rzeczywistość to bez wątpienia czas młodych. Często mówi się nawet o panującym dziś kulcie młodości. To młodzież wygrywa w konkursach o pracę, jest obecna w mediach, w kulturze rozrywkowej, to do młodzieży kierowane są filmy czy reklamy. W kulturze obrazkowej, a ta obecnie dominuje, nie ma miejsca na starość, spychaną na margines, a często po prostu wyśmiewaną. W literaturze stosunek do młodości bywał rozmaity: od romantycznego kultu po przekonanie, że tylko doświadczenie i niemłody wiek to prawdziwa wartość. Dowiodą tego podane przeze mnie przykłady.
  • Młodość czy doświadczenie? Siła autorytetu czy siła energii? Ja nie mam żadnych wątpliwości – stawiam na energię, bunt przeciw zastanym formom, chęć zmiany i wyobraźnię.
  • Sam zresztą jestem młody – i do nas, młodych, należy świat!

Temat – Dom

  • Dom to jeden z najpiękniejszych motywów kultury. Tak wiele oznacza: budynek, własną przestrzeń, rodzinę, ciepło – dla niektórych zaś tęsknotę za ojczyzną.
  • Wiele mówi się współcześnie o kryzysie rodziny. W związku z dzisiejszym tempem życia coraz mniej jest czasu na dom, przestają liczyć się wartości, które od zawsze spajały rodziny.
  • Mam jednak poważną wątpliwość – czy to rzeczywiście sprawa czasów?
  • Dom – to przecież my sami, nie ściany, nie meble – to ludzie, którzy tworzą rodzinę… Są takie literackie domy prawdziwe, jest też wiele takich, które szczycą się piękną siedzibą, jest domostwo, ale domu tam nie ma…

Temat – Moralność

  • „Cała literatura opowiada o moralności…” – sąd zbyt generalizujący… Zawsze mogą się przecież znaleźć wyjątki podważające postawioną tezę. Ale nie w tym rzecz. Zdanie Davida H. Lawrence’a, mimo swojego uogólnienia, wydaje mi się prawdziwe.
  • Wśród bohaterów literackich wzorcem moralności nazwałbym doktora Rieux z „Dżumy”. Przykładem skrajnej niemoralności – Makbeta, Raskolnikowa, oprawców obozowych, zdrajców… Otóż ciekawe – postaci złych jest więcej!
  • Jaki system moralny może przyjąć człowiek XXI wieku? Czy są jeszcze zasady i idee aktualne? Czym współczesny człowiek ma się kierować w życiu, gdzie szukać drogowskazów?