Gospodarka towarowo-pieniężna
- W ciągu XIV i XV w. zapoczątkowana dwa wieki wcześniej w Europie Zachodniej, gospodarka towarowo-pieniężna rozpowszechniła się w niemal wszystkich krajach naszego kontynentu. Przyczyniła się do znacznego wzrostu stopy życiowej ludności. Najważniejszym miernikiem wartości stał się pieniądz. W rolnictwie renta pieniężna wyparła prawie całkowicie rentę naturalną i odrobkową.
- Na skutek rozwoju miast i wzrostu ludności, od połowy XV w. zaznaczyła się koniunktura na zboże i artykuły hodowlane.
- W całej Europie zapanowała powszechnie trójpolówka, gwarantująca większą wydajność gleby.
- Pojawiła się większa specjalizacja rzemiosła i nowa forma produkcji zwana systemem nakładczym. Bogatsi kupcy i rzemieślnicy dostarczali bezpośrednim producentom niezbędne do wytwarzania towarów surowce i narzędzia, w zamian za co ci otrzymywali określone wynagrodzenie. Kształtowała się w ten sposób grupa robotników najemnych i nakładców, którzy stanowili zalążek przyszłej klasy kapitalistów.
- Wzrosła ranga kupców i powstawały banki (najwcześniej we Włoszech oraz Flandrii i Niemczech) – wynikało to z warunków gospodarki towarowo-pieniężnej, gdzie pieniądz stał się najważniejszym miernikiem wartości.
- Rozszerzenie się kontaktów handlowych – na skutek wielkich odkryć geograficznych w XV/XVI w. – spowodowało napływ kruszcu (złota i srebra), zwłaszcza z Ameryki. W wyniku tego nastąpiła rewolucja cen. Zaczęły one gwałtownie rosnąć. Wynikiem rewolucji cen w Europie Zachodniej było zniszczenie tradycyjnej gospodarki feudalnej oraz stworzenie warunków rozwoju kapitalistycznych stosunków produkcji. Rujnowała drobnych wytwórców, którzy w ten sposób tworzyli rynek taniej siły roboczej. W krajach Europy Środkowej i Wschodniej rewolucja cen spowodowała uwstecznienie gospodarki. Sprzyjała rozwojowi folwarku pańszczyźnianego. Tamtejsza szlachta była głównym producentem zboża eksportowanego na zachód. Ogromne zyski skłaniały ją do rozszerzania zasięgu gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Odbywało się to kosztem chłopa, który tracił swe poprzednie uprawnienia i był zmuszony do darmowej pracy na gruntach dworskich.
Mówimy w tym wypadku o dualizmie (dwukierunkowości) w rozwoju ekonomicznym Europy.
- W krajach Europy Zachodniej, gdzie gospodarka towarowo-pieniężna była najsilniej rozwinięta, zaczęły się kształtować zalążki ustroju kapitalistycznego.
- W krajach Europy Środkowej i Wschodniej nastąpiła refeudalizacja (nawrót do stosunków feudalnych), powrót do renty odrobkowej (pańszczyzny), przywiązanie chłopa do ziemi, zakładanie folwarków pańszczyźnianych i faworyzowanie rolnictwa przy jednoczesnym braku opieki nad rozwojem przemysłu i handlu. Linia graniczna między obu typami stosunków gospodarczych przebiegała mniej więcej wzdłuż linii rzeki Łaby.