Wiersz średniowieczny (rymowo-zdaniowy)
Początki i ewolucję polskiej wersyfikacji możemy prześledzić na przykładzie średniowiecznych pieśni religijnych – Bogurodzicy i Lamentu świętokrzyskiego.
Oto prawidłowości:
- wyraźny jest jeszcze silny związek z poezją meliczną, „słyszy się” wpływ towarzyszącej muzyki;
- wiersz jest asylabiczny, czyli nie ma ustabilizowanej długości wersu;
- wers to zazwyczaj pełne zdanie; natomiast zdanie niepełne, na które składają się jednorodne części zdania, np. grupa podmiotu albo orzeczenia, często zamyka się w dystychu – dwuwierszu zespolonym parzystym rymem;
- podział na wersy dokonuje się ze względu na budowę zdania i intonację, czyli wysokość tonu wypowiedzi.
Rozróżnia się dwa typy intonacji:
- intonację wznoszącą, tzw. antykadencję, która występuje po zdaniach pytających, niezakończonych wypowiedziach, np. kolejnych prośbach ludu, czy w opowieści o męce Syna i Matki;
- intonację opadającą, tzw. kadencję, po zdaniach oznajmujących, wyraźnych zakończeniach.
Oto przykłady:
Słysz modlitwę jąż nosimy, ¡
A dać raczy jegoż prosimy^
A na świecie zbożny pobyt,^
Po żywocie rajski przebyt ¡
Pożałuj mię stary, młody, ¡
Boć mi przyszły krwawe gody^
Jednegociem syna miała^
I tegociem ożalała. ¡
- Intonacja zależy nie tylko od budowy, ale i znaczenia wypowiadanych kwestii.
- Obok rymów końcowych, czyli w klauzuli, pojawiają się wewnętrzne:
Bogurodzica/ dziewica; anjele/ Gabryjele. - Cząstki rymujące się mają różne rozmiary; obok rymów półtorazgłoskowych: młody/ gody są i jednozgłoskowe: człowiecze/ bożycze.
- Różne jest też podobieństwo brzmieniowe rymujących się cząstek; występują rymy dokładne: wesele/ wiele; i przybliżone.
- Współbrzmienie uzyskuje się także przez powtarzalność formy gramatycznej: nosimy/ prosimy albo powtórzenia – taka jest rola imienia Maryja w apostrofie Bogurodzicy.
- Rymy nie muszą wystąpić we wszystkich wersach utworu.
Co musisz umieć?
Rozróżniać podstawowe systemy wiersza.
Zapamiętaj to tak:
- Był wiersz średniowieczny – jeszcze zdaniowo-rymowy, jest niezbyt regularny.
- Wiersz sylabiczny – tu reguła opiera się o zgodność ilości sylab w wersach.
- Ważny i kunsztowny jest wiesz sylabotoniczny tu reguła opiera się o zgodność rytmu – głosek akcentowanych i nieakcentowanych plus regularność ilości sylab w wersach.
- Jest jeszcze wiesz toniczny, oparty tylko o zgodność rytmu (zestrojów akcentowych).
Zobacz:
Jakie znasz systemy wiersza polskiego. Omów wiersz średniowieczny