Uwaga! Nie każda innowacja językowa jest błędem. Czasami odejście od normy językowej ma swoje uzasadnienie. Aby odróżnić innowacje korzystne dla rozwoju języka od bezcelowych, a nawet szkodliwych, potrzebne są właśnie kryteria poprawności językowej.
Wśród wyróżnianych przez językoznawców kilku ich rodzajów, zaznaczamy te, które są najważniejsze:
I. Ocena przydatności funkcjonalnej
Pierwsza rzecz, którą trzeba ocenić – czy dane sformułowanie jest zrozumiałe dla odbiorcy i realizuje swoją podstawową funkcję, tzn. jasno przekazuje informację.
Kryterium sensowności
Dyskwalifikuje teksty:
- niezrozumiałe dla odbiorcy:
Sformułowanie „Huta Lenina osiągnęła sukcesy w walcowaniu profili w tolerancjach zawężonych” jest może zrozumiałe dla fachowców, ale jego pojawienie się np. w gazecie przeznaczonej dla wszystkich byłoby błędem językowym.
- dwuznaczne:
„Kradzieżami pojazdów powinna się zająć policja.” (ma kraść czy przeciwdziałać?)
- bezsensowne, wewnętrznie niespójne
Udają się do krajów, gdzie gnieżdżą się jeszcze ogniska infekcji.
Zaczyna się wyścig i od tej pory wszystko jest w rękach konia.
Typowym błędem jest tu połączenie niepasujących do siebie związków frazeologicznych albo użycie takiego związku w kontekście sprzecznym z przyzwyczajeniami użytkowników języka.
Kryterium harmonijności stylistycznej (estetyczne)
Dyskwalifikuje teksty pozbawione wewnętrznej harmonii między treścią a formą, np. łączące elementy należące do różnych odmian stylistycznych. Najczęściej bez uzasadnienia pojawiają się elementy stylu:
- urzędowego:
Na lodowisku dokonano wylania wody.
- potocznego:
Boryna pomyślał, że to niegłupi pomysł ożenić się po raz kolejny.
Kryterium ekonomiczności środków językowych
Każe uznać za niepoprawne teksty zawierające elementy zbędne:
Nauczyciel kontynuował dalej sprawdzanie prac.
W tym okresie czasu dominował klasycyzm.
Zamknięto pięć akwenów wodnych.
W przykładach błędem jest użycie pleonazmów.
Kryterium wyrazistego zróżnicowania środków językowych
Rzadziej stosowane, nakazuje wybieranie elementów językowych, które są precyzyjniejsze:
dziecinny (np. upór), ale dziecięcy (wózek, pokój…);
liczba (policzalne – np. książek), ale ilość (niepoliczalne – cukru).
II. Ocena zgodności z systemem
Kryterium systemowe
Dyskwalifikuje konstrukcje niezgodne z polską gramatyką, tzn.
- błędy składniowe (Używała dobre kosmetyki.)
- błędy fleksyjne (poszłem, szklanka kakaa).
Pomaga także wybrać lepszą z rywalizujących ze sobą formacji słowotwórczych, np. barwik i barwnik, kukurydzany i kukurydziany – wybieramy konstrukcję regularniejszą z punktu widzenia polskich zwyczajów słowotwórczych.
Uwaga! Kryterium to jest nieprzydatne jako sprawdzian poprawności wyjątków uświęconych tradycją i powszechnością użycia w środowisku ludzi wykształconych.
III. Ocena zgodności ze zwyczajem społecznym
Kryterium powszechności użycia (uzualne)
Uzus – powszechny zwyczaj językowy.
Jest ostatnią instancją rozstrzygającą o poprawności środków językowych. Odrzucone zostają konstrukcje niezaaprobowane przez użytkowników języka i takie, w których zaburzona została utarta forma (np. stałe związki frazeologiczne), np.: wiadomość wyssana z palców.
Kryterium częstości użycia (frekwencyjne)
Wybieramy formę częściej używaną. To kryterium uzupełniające i czasem niełatwe do zastosowania. Jak się mówi w twoim domu: kiszony ogórek czy kwaszony ogórek? Mniejsza o to czy mniejsza z tym? Postacie czy postaci?
Kryterium autorytetu kulturalnego
- kryterium geograficzne
Kryterium uzupełniające, które dotyczy użycia regionalizmów. Zazwyczaj za poprawne uważane są te, które są używane w regionie stołecznym, w Polsce łatwiej będą przechodzić do ogólnej odmiany języka elementy mazowieckie (w Warszawie są urzędy centralne, radio, telewizja…).
- kryterium literacko-autorskie
Probierzem poprawności jakiegoś elementu jest jego obecność w tekstach wybitnych pisarzy polskich. Możemy udowadniać, że coś jest poprawne, bo tak pisał np. Henryk Sienkiewicz. To także kryterium uzupełniające i dość rzadko stosowane.
Kryterium narodowe
Wybieramy raczej wyraz rodzimy niż zapożyczony, należy unikać słów obcych, których zapożyczenie jest wynikiem snobizmu, np. partycypować, internacjonalny, bilateralny, fundamentalny, kurort, trend.
Nie warto jednak zwalczać zapożyczeń zakorzenionych w polszczyźnie (motocyklista, komputer, problem, postulat) ani takich, które nie mają w języku polskim dobrych odpowiedników (honorarium, prekursor, abstynencja).
Kryterium historyczne
Kryterium o ograniczonej wartości. Argumentem za poprawnością jakiegoś elementu może być długa, nieraz wielowiekowa tradycja jego użycia w polszczyźnie (np. wczasy, harcerz).
Zapamiętaj to tak:
- Ocena przydatności funkcjonalnej – czy nie wprowadza w błąd?
- Ocena zgodności z systemem – czy nie łamie norm poprawnościowych?
- Ocena zgodności ze zwyczajem społecznym – czy ogólnie tak się mówi?
Potem podaj kryteria szczegółowe i przykłady.
Zobacz: