Tabela 3 Typ – ideał

Przegląd okresów historycznoliterackich według ich zawartości ideowej. Oto podstawowe pojęcia: człowiek, Bóg, wartości, wiedza, sztuka w układzie tabelarycznym. Ten zestaw pomoże Ci uporządkować wiedzę przed maturą.

 

Typ – ideał

ANTYK

 Człowiek starożytny wielbił umiar i harmonię. Poszukiwał sposobu na szczęśliwe życie, definiował, czym jest cnota – i próbował żyć według ustalonych reguł. Ucztował – lubił korzystać z życia – ale też wiedział, co to samodyscyplina, spartańskie życie i stoicki spokój. Był szczery i prostolinijny jak żołnierz i mądry jak filozof.

ŚREDNIOWIECZE

 Pareneza – to wzorce osobowe godne naśladowania. Średniowieczni ludzie lubili parenezę i ustalili następujące ideały: idealny władca, rycerz i święty. Wszyscy musieli być pobożni i na swój sposób walczyć o wiarę. Od władcy i rycerza wymagano męstwa, wierności kodeksowi rycerskiemu i ćwiczeń w żołnierskim fachu. Asceta musiał umartwiać ciało, żyć w ubóstwie i kontemplować. Za to ideał w wydaniu świętego Franciszka powinien wędrować po świecie, kochać bliźniego, naturę, zwierzęta, być radosny i szczęśliwy. Moralitet zaś wykreował typ everymana: człowieka – każdego, reprezentanta całej ludzkości.

RENESANS

 Tak zwany umysł renesansowy. To właściwie geniusz, człowiek wszechstronnie wykształcony. Nie wystarczy, by znał się tylko na jednej dziedzinie – musi ogarnąć ich wiele. Nie wystarczy być lekarzem – do tego trzeba być matematykiem, wynalazcą, astronomem, genialnym malarzem, rzeźbiarzem, a nawet konstruktorem maszyn latających. Jak Leonardo da Vinci.

BAROK

 Wskrzesza typ średniowiecznego błędnego rycerza – ale to Don Kichot, szalony marzyciel, ofiara rycerskich romansów. Staje do walki ze złem – ale to walka z wiatrakami. Ludziom baroku podoba się mit rycerski (Torquato Tasso, polscy bohaterowie Trylogii), ale inaczej żyje francuski dworak czasów Ludwika XIV i Moliera, inaczej kosmopolita – elegant podróżujący po świecie, a jeszcze inny typ stwarza domorosły, tradycyjny, konserwatywny, patriotyczny, religijny, pełen pychy – polski Sarmata.

OŚWIECENIE

 Człowiek oświecony – to intelektualista i erudyta. Znawca sztuk. Wysublimowany koneser obdarzony smakiem. Jego postawę cechuje tolerancja i szacunek dla cudzych poglądów, jest bowiem wolnomyślicielem, jak Wolter.
Ale „typami” oświeceniowymi są też: człowiek sentymentalny i libertyn.

  • Sentymentalny jest niezwykle uczuciowy i wrażliwy. Kocha naturę, ucieka od cywilizacji.
  • Libertyn jest niebezpieczny – w poszukiwaniu rozkoszy popada w rozpustę, przekracza wszelkie granice – jak choćby markiz de Sade.

ROMANTYZM

 Indywidualista – samotny, nierozumiany przez zwykły tłum, zbuntowany, nieszczęśliwy. Najlepiej poeta. Oczywiście młody, wrażliwy i nieszczęśliwie zakochany. Romantyzm to czas indywidualistów, którzy śmiało występują nawet przeciw Bogu. Imponują odwagą, wrażliwością, wyjątkowoś­cią. Nie grzeszą skromnością. Ich hasłem może być zdanie ze Słowackiego: „Jam posąg człowieka na posągu świata”.

POZYTYWIZM

REALIZM

 Realista. Aktywny, rozsądny, ufa nauce. Reformator. Uporządkowany – ułoży sobie życie tak, by świat miał z niego pożytek, lecz również tak, by zadbać o własne zdrowie i wygodę. Bohater realistyczny typowy dla literatury tego czasu jest człowiekiem silnym, energicznym – z reguły usytuowanym na styku dwóch światów – np. pomiędzy arystokracją i kupiectwem. Prawdę mówiąc – nie zawsze wygrywa.

MŁODA POLSKA
MODERNIZM

 Dekadent, schyłkowiec. Zamroczony opium, pogrążony w rozmyślaniach czeka na koniec świata i nie chce nic robić. Jest biernym pesymistą. Jeśli poetą – to przeklętym. Pogardza filistrem, czyli mieszczuchem uzależnionym od zasad i konwenansów. Jeśli jest polskim artystą – to musi fascynować go wieś. Ogólnie hołduje hasłu sztuka dla sztuki i nienawidzi pozytywistycznego utylitaryzmu.

DWUDZIESTOLECIE

MIĘDZYWOJENNE

 Typy się mnożą.

  • Jest poeta – wariat, lekkoduch upojony nagle zdobytą wolnością. Nie chce składać hołdów bohaterom – chce się cieszyć z powodu wiosny.
  • Jest autorytet: profesor, pisarz (jak np. Żeromski), przywódca (jak Piłsudski). Społeczeństwo chce wierzyć swoim autorytetom i otacza je wielkim szacunkiem.
  • Jest społecznik – trwa pamięć o Judymie.
  • Ale… czasy awangardy powodują, że mamy i szalonych prowokatorów, niereformowalnych odmieńców w rodzaju Witkacego czy Gombrowicza.

Czy istniał jakiś wspólny mianownik dla ludzi międzywojnia?
Tak: aktywność, energia i wiara w ideały.

II WOJNA
ŚWIATOWA

 Postawa Kolumbów staje się wzorem czasów wojny. Odżywa tyrteizm. Poeci nie tylko nawołują do walki – sami ruszają w bój i giną, jak Gajcy, jak Baczyński. „Poeta, żołnierz, czasu kurz” – tak definiuje tę postawę Baczyński. Ci, którzy zginą, zostaną bohaterami. Ci, którzy przeżyją, będą należeć do pokolenia zarażonych śmiercią, stojącego przed zadaniem uporządkowania świata i moralnego ładu od nowa.

CZASY WSPÓŁCZESNE

 Z jednej strony jesteśmy ludźmi wyspecjalizowanymi – któż bowiem ogarnąłby całą wiedzę współczesną. Z drugiej – powraca moda na wszechstronny umysł renesansowy. Rzecz w tym, by specjalista w danej wąskiej dziedzinie wyszedł poza jej ramy i był też człowiekiem kultury, ekologiem, filozofem… Cenny wzorzec, choć chyba nie tak modny jak superman lub mit top-modelki. Ten pierwszy wyparł modnego do niedawna inteligenta – chudego okularnika, który umysłem nadrabia niedostatki ciała. Agresywna kobieta wypiera typ anioła… Ale nie da się określić najbardziej typowego ideału współczesnego człowieka, można wybierać spośród kilkudziesięciu postaw. A może kilkuset?