Państwa niemieckie – Rzesza Niemiecka

  • Rzesza Niemiecka od czasu Wielkiego Bezkrólewia i walk dynastycznych o tron stała się faktyczną federacją czy, jak kto woli, konfederacją państw, co potwierdziła Złota Bulla cesarza Karola IV z 1356 r. Na jej mapie politycznej wśród obfitej mozaiki państw wyróżnić można było księstwa lub władztwa terytorialne o charakterze świeckim (np. Austria, Brandenburgia-Prusy, Bawaria, Palatynat Renu, Pomorze Zachodnie należały do większych), księstwa biskupie, następnie mniejsze terytoria świeckie i kościelne, a także wolne miasta Rzeszy i miasta cesarskie (podległych tylko cesarzowi). Razem istniało około 294 tworów państwowych! Szczęśliwie dla Rzeszy niektórzy władcy łączyli w swym ręku po kilka terytoriów państwowych, z czasem stapiając je w większy organizm. Z drugiej strony w okresie rozdrobnienia politycznego odpadły od niej takie obszary jak Związek Helwecki (Szwajcaria), Niderlandy (Holandia) a także tereny nad Renem i Mozą (te ostatnie na rzecz Francji). Tylko Polska nie zdołała wykorzystać słabości Rzeszy dla odzyskania swych dawnych strat terytorialnych.
  • Kolejną specyfiką dziejów niemieckich między XVI a XVIII w. był fakt, iż niektórzy władcy pozostawali równocześnie panującymi poza Rzeszą np.
    • austriaccy Habsburgowie mieli wśród swych posiadłości część, a potem całe Węgry;
    • margrabiowie brandenburscy, jako książęta pruscy pełnili rolę lenników Polski (od 1657 suwerenni),
    • elektorzy sascy przez ponad 60 lat zasiadali na polskim tronie,
    • książęta hanowerscy od XVIII w. z kolei na tronie brytyjskim.
  • Osłabiało to dodatkowo spójność Rzeszy. Stopniowo zanikała władza cesarska i na nic zdały się próby reform cesarza Maksymiliana I (przełom XV/XVI w.). Rozbicie polityczne utrwaliły wojny religijne XVI w. oraz straszliwa wojna trzydziestoletnia, podczas której Habsburgom, mimo początkowych sukcesów, nie udało się narzucić swej hegemonii (1618-1648). Za to w swoich własnych domenach władcy terytorialni wzmacniali swój autorytet i pozycję, budując w większości wypadków absolutyzm (np. Austria, Brandenburgia-Prusy, Saksonia), choć przetrwały też monarchie stanowe dawnego typu. Do największego znaczenia doszły: monarchia austriackich Habsburgów oraz państwo prusko-brandenburskie.
  • Habsburgowie drogą podbojów bądź mariaży czy zasad prostego dziedziczenia, oprócz obszarów typowo austriackich władali Czechami i Węgrami, a potem też i południowymi Niderlandami. Procesy centralistyczne napotykały na tych różnych terytoriach długo opór. Zasady dziedziczenia ustaliła ostatecznie tzw. Sankcja pragmatyczna (1713), która przewidywała objęcie tronu przez potomków męskich (pierworodnych), a w wypadku ich braku przez kobiety; tak stało się w 1740 r., gdy tron objęła Maria Teresa; po jej ślubie z Franciszkiem Lotaryńskim mówimy o dynastii Habsbursko-Lotaryńskiej.
  • Z kolei Brandenburgia wyrosła z marchii powstałej w XII w. na ziemiach wydartych Słowianom. To państwo nabrało dynamizmu pod rządami dynastii Hohenzollernów (od XV w.) W XVII w. uzyskali 3 księstwa nad Renem (Kliwia, Mark, Ravensberg), a po pokoju westfalskim (1648) dawne biskupie księstwa Minden, Magdeburg i Halberstadt oraz część wschodnią Pomorza Zachodniego. Od 1618 r. byli w Prusach Książęcych wasalami polskimi, ale w 1657 uzyskali tam suwerenność. W 1720 opanowali Szczecin, a w 1740 bogaty Śląsk. Procesy centralizacji tych posiadłości trwały długo (aż do XIX w.). Jako że w Prusach Hohenzollernowie mieli pełną suwerenność (te nie wchodziły w skład Rzeszy), właśnie tutaj dla ujednolicenia państwa przyjęli koronę królewską (1701). Na terenie Niemiec królewski tytuł przynależał tylko do władców saskich…
    Podstawy absolutyzmu w państwie prusko-brandenburskim stworzył tzw. Wielki Elektor czyli książę potem król Fryderyk Wilhelm II oraz jego syn Fryderyk II.

Ustrój państwa:

Rzesza

  • Była ona faktycznie federacją państw pod nominalnym zwierzchnictwem króla-cesarza wybieranego na mocy Złotej Bulli z 1356 r. przez 7 elektorów. Korona od 1438 r. spoczywała w rękach Habsburgów, aż do końca istnienia I Rzeszy w 1806 r.
  • Rzeczywista władza cesarza była niewielka i musiał ją jeszcze dzielić ze stanami, głównie Sejmem Rzeszy. Od 1519 r. nowo wybrani królowie-cesarze musieli zaprzysięgać tzw. kapitulacje wyborcze, o podobnym charakterze jak polskie „pacta conventa”.
  • Instytucjami centralnymi dla całej Rzeszy były: jej Sejm oraz Sąd Kameralny (powołany w 1495).
    • Sejm wyłonił się z instytucji dawnego zjazdu nadwornego (Hoftagu). Z czasem stał się organem federalistycznym. W przerwach między jego sesjami pracowała wybrana przez Sejm (Reichstag) tzw. Deputacja. Od 1663 r. stałym miejscem obrad była Ratyzbona (Regensburg). W jego skład wchodziły 3 kolegia (jakby izby):
      • książąt elektorów
      • książąt Rzeszy (wszyscy pozostali władcy terytorialni)
      • kolegium miast
        Wniosek zatwierdzony przez 3 kolegia stawał się ustawą po zatwierdzeniu przez cesarza.
    • Sąd Kameralny Rzeszy z kolei pełnił funkcję najwyższej instancji sądowej. 

Państwo brandenbursko-pruskie

  • Oprócz – typowego dla absolutyzmu – biurokratyzmu czy centralizmu, specyficzną cechą tego systemu w Prusach był militaryzm państwa. W ciągu kilkudziesięciu lat ewolucji z dawnych rad – Nadwornej i Tajnej – powstały następujące organy centralne, podporządkowane królowi:
    • Generalne Dyrektorium składające się z 5 departamentów z ministrami w roli szefów
    • Ministerstwo Gabinetowe (polityka zagraniczna)
    • Ministerstwo Sprawiedliwości (pod przewodnictwem kanclerza) zajmujące się sądownictwem oraz wyznaniami.
  • Na szczeblu lokalnym istniały tzw. kamery oraz powiaty (z landratami na czele).
  • W 2 połowie XVIII w. państwo pruskie uważane było niemal za wzorową monarchię „oświeconego” absolutyzmu. Fryderyk II przeprowadził szereg reform zgodnych z duchem epoki
    • ograniczając wyzysk chłopów (redukcja pańszczyzny),
    • redukując monopol cechów,
    • tworząc podstawy państwowego szkolnictwa,
    • wprowadzając wreszcie tolerancję religijną.
  • Tutaj też powstaje i krzepnie doktryna uzasadniająca władzę monarchy – „pierwszego sługi państwa”, kierującego się nadrzędną „racją stanu”.

Monarchia Habsburgów

  • Habsburgowie w ciągu XVI i XVII w., redukując stopniowo uprawnienia polityczne stanów oraz ich reprezentacji w podległych sobie bezpośrednio krajach, doprowadzili do ich upadku bądź paraliżu (poza Węgrami).
  • Do ważniejszych instytucji – organów centralnych należały:
    • Kancelaria stanu z kanclerzem na czele (polityka zagraniczna)
    • Zjednoczona Kancelaria Nadworna (sprawy skarbowe, sądowe, administracja)
    • Najwyższa Izba Sprawiedliwości (sąd najwyższy)
  • Istniały też:
    • Nadworna Izba Skarbowa,
    • Nadworna Rada Wojenna
    • oraz faktycznie doradcza Rada Stanu (od 1761)
  • Na szczeblu lokalnym funkcjonowały:
    • gubernie (gubernatorzy),
    • cyrkuły (starostowie),
    • dominia (wójtowie) i miasta.
  • Także w Austrii za rządów Józefa II doszło do szeregu reform w duchu absolutyzmu oświeconego np. ingerencja w sprawy wyznaniowe czy wprowadzenie miejskiego samorządu.

Źródła prawa

  • upowszechnienie się prawa rzymskiego; jego rozwój oprócz względów praktycznych stymulował też tytuł cesarskich królów nie-mieckich i powoływanie się na rzymskie tradycje; stopniowo wypiera prawa zwyczajowo-miejscowe;
  • ustawodawstwo Rzeszy, zwłaszcza tzw. Carolina (wydana przez Karola V w 1532 r.), ujednoliciła prawo karne na terenie Niemiec; inspiracje brała z prawa rzymskiego;
  • kodyfikacje prawa, głównie ustaw, np. Landsrecht pruski z 1794 r. (prawo cywilne), austriackie Teresiana z 1768 (prawo karne) czy Józefina z 1788 (także karne).

Zapamiętaj!

1365 – Złota Bulla Karola IV – określenie zasad wyboru króla (cesarza) niemieckiego – w XVII w. doszło do 7 jeszcze 2 elektorów (Bawaria, Hanower); w XVIII w. liczba ustaliła się na 8 (ubył Hanower).
1417 – początek rządów Hohenzollernów w Brandenburgii
1495 – utworzenie przez Maksymiliana I Sądu Kameralnego Rzeszy
1519 – wprowadzenie kapitulacji wyborczych – specjalnych aktów, które król-cesarz musiał zaprzysięgać.
1517 – wystąpienie Lutra i początek Reformacji nie tylko w Rzeszy
1524-25 – wojna chłopska w Niemczech
1542-1555 – wojny religijne w Niemczech zakończone poko-jem w Augsburgu, gdzie przyję-to zasadę „czyja władza, tego religia” (cuius regio, eius religio)
1618 – początek (oficjalny) panowania Hohenzollernów w Prusach Książęcych w roli polskich lenników
1618-48 – wojna trzydziestoletnia; próba narzucenia zwierzchności i hegemonii przez Habsburgów całej Rzeszy (a także Europie) oraz likwidacji protestanckich wpływów w Rzeszy; zaczęła się dla nich efektownie sukcesem w Czechach (1620), potem zwycięstwami w Nadrenii i w Danii (do 1628 r.); następnie po przystąpieniu Szwecji do wojny (1629) Habsburgowie ponoszą klęski. Po śmierci szwedzkiego króla Gustawa Adolfa losy konfliktu znów się odwracają, ale przystąpienie Francji do wojny po stronie protestanckiej (1635) Habsburgowie przegrywają, co potwierdza pokój westfalski w 1648 (Münster i Osnabrück)
1657 – Hohenzollernowie odzyskują suwerenność w Prusach i zrzucają zwierzchność Polski (układy welawsko-bydgoskie)
1640-1688 – rządy Wielkiego elektora w Barandenburgii i Prusach – Fryderyka Wilhelma
1699 – pokój w Karłowicach wielkim zwycięstwem Habsburgów nad Turkami; zdobycie Węgier (reperkusje wiktorii wiedeńskiej z 1683)
1701 – powstanie królestwa w Prusach
1713 – wydanie Sankcji Pragmatycznej przez cesarza Karola, umożliwiającej jego córce (Marii Teresie) drogę do tronu
1740-1780 – rządy Marii Teresy w Austrii
1765-1790 – rządy Józefa II w Austrii, najpierw wspólnie z matką
1740 – zabór Śląska przez Prusy (cykl wojen prusko-austriackich kończy się w 1763)
1740-1786 – rządy Fryderyka II w Prusach
1765-63 – wojna 7-letnia Prus z koalicją Austrii, Francji, Rosji i Saksonii, wychodzą z tego konfliktu wzmocnione i wyrastają do pozycji mocarstwa.