WSPÓŁCZESNOŚĆ – TABELA

WSPÓŁCZESNOŚĆ

• dziedzictwo II wojny światowej – temat dominujący w literaturze, filmie, sztuce
• podział świata na dwie strefy – blok komunistyczny i tzw. Zachód, a także rywalizacja dwóch mocarstw: ZSRR i USA
• rozwój filmu, potem telewizji, w końcu wieku ekspansja nowego medium – internetu
• rozwój wszelkich form komunikacji; telefonia, transport – od upowszechnienia samochodu po superszybkie samoloty
• ekspansja kosmosu (pierwszy człowiek na Księżycu – 1969 rok)

Nurty

• Egzystencjalizm
  Nurt w kulturze; filozofii, literaturze (Jean Paul Sartre, Albert Camus), sztuce. Jedno, co pewne – to egzystencja,
  życie ludzkie. Człowiek jest sam w kosmosie, nie ma Boga (jeśli jest, skazał człowieka na samotność). 
• Behawioryzm
  Tylko to, co możemy zaobserwować, jest prawdą o człowieku – w oparciu o taką myśl powstaje nurt w psychologii
  i literaturze wykorzystujący doświadczenie, obserwację z zewnątrz zachowania ludzkiego. 
• Postmodernizm
  Nurt wywodzący się z założenia, „wszystko już było”. Literatura znalazła się w stanie wyczerpania, nie można stworzyć nic prawdziwie nowatorskiego, można za to przetwarzać, odwoływać się do źródeł, parodiować je
  i nadawać im nowe sensy. 
• Realizm magiczny: modny kierunek w literaturze iberoamerykańskiej
  Polega na stwarzaniu w powieści świata fantastycznego, magicznego – ale tak, jakby był najprawdziwszy, przy zachowaniu wszelkich wymogów realizmu. 
• Kierunki awangardowe w literaturze i sztuce:
  • antyteatr (Beckett),
  • antypowieść,
  • nowy typ poezji. 
• Ważna rola dokumentu: literatura faktu
  Obejmuje utwory będące relacjami z autentycznych wydarzeń, mające charakter dokumentarny. Ten typ literatury dokumentuje zjawiska epoki: zbrodnie totalitaryzmów sowieckiego i faszystowskiego, także czasów wojny.

Temat

• Akcja powieści Camusa toczy się w Oranie w 194… r.
  Na miasto spada zaraza, zostaje zamknięte,
  bohaterowie przyjmują różne postawy wobec zagrożenia;
  od aktywności i walki po strach
  i bierność. Tematem jest więc społeczność ludzka wobec zagrożenia, zaraza, miasto, etyka. 
• Tematem jest totalitaryzm
  – jako siła złą, którą symbolizuje dżuma. 
• Powieść podejmuje też zagadnienie misji i mocy człowieka skazanego przez los na godzinę próby.

Sens utworu:

• Pisarz śledzi postawy i czyny tych, którzy zostali.
  Sytuacja i wybory człowieka postawionego wobec spraw
  i wydarzeń ostatecznych,
  wobec zagrożenia.
  Powieść jest też protestem przeciw złu i totalitaryzmowi, wyznacza człowiekowi miejsce w walce z nimi.

Główny bohater:

• Bernard Rieux – jest lekarzem
  z powołania, niesie pomoc
  bez względu na wynagrodzenie. Prezentuje aktywną, bohaterską postawę, uosabia szlachetność
  i uczciwość. Dla Rieux dżuma
  to wróg i trzeba podjąć z nią walkę. Wartości, w które wierzy doktor, to przyjaźń i miłość.

Kompozycja:

• Dżuma jest powieścią-parabolą. Oznacza to, że wydarzenia
  i świat w niej przedstawione są pretekstem do głębszych przemyśleń, do przekazania uniwersalnych prawd o ludzkiej egzystencji.

Znaczenia tytułu

• Dżuma to:
  • choroba,
  • upostaciowanie zła,
  • metafora totalitaryzmu,
  • metafora wojny,
  • symbol zagrożenia, które nigdy nie zanika.

Mottem utworu jest wypowiedź Daniela Defoe – autora znakomitej relacji o dżumie londyńskiej
pt. Dziennik roku zarazy
(wydany w 1722 roku): Jest rzeczą równie rozsądną ukazać jakiś rodzaj uwięzienia przez inny, jak ukazać coś, co istnieje rzeczywiście, przez coś innego, co nie istnieje.

To dowodzi paraboliczności utworu.

• Warto doktora Rieux
  zestawić z polskim Tomaszem Judymem – to podobne,
  ale zarazem różne postawy lekarzy, rozumienia lekarskiej misji. 
• Pytanie o etykę, granice człowieczeństwa, wybory
  w chwilach próby stawiają także: Joseph Conrad, Antoine Saint-Exupéry, Polak Gustaw Herling-Grudziński. 
• W Dżumie spotykamy się
  z refleksją o życiu ludzkim
  w duchu egzystencjalizmu. Czyż nie jest wielką niewiadomą i absurdem
  zaraza spadająca na człowieczeństwo, zabijająca dziecko, podobnie jak wojna, totalitaryzm czy inny kataklizm? Czy człowiek nie jest samotny wobec takich sił? Camus twierdzi, że to, co pozostało człowiekowi, by obronić swoją godność, to aktywna postawa wobec zła.

Folwark zwierzęcy – Georges Orwell

• Fabuła Folwarku zwierzęcego rozgrywa się na fermie pana Jonesa, zwanej folwarkiem dworskim – dochodzi tu do buntu zwierząt przeciw ludziom. Zwierzęta zwyciężają, ale potem same muszą poradzić sobie z organizacją nowego porządku.
  Rozpoczyna się rywalizacja
  o władzę – kolejne przewroty, manipulacja ideami rewolucji,
  w końcu zwycięża państwo totalitarne – powrót starej niesprawiedliwości, komitywa
  z człowiekiem.

• Tematem są mechanizmy totalitaryzmu, sprawowania władzy, zniewolenia jednostki, propagandy i manipulacji. Pisarz obnaża działanie systemów totalitarnych takich jak komunizm. Ukazuje metody dochodzenia do władzy
  i sposoby jej utrzymania, metody manipulowania społeczeństwem. 
• Utwór jest obrazem rewolucji
  – jej kolejnych etapów
  i skutków.

• Wzorem, według którego budował świat powieści,
  była Rosja Radziecka,
  Folwark zwierzęcy wydano
  po raz pierwszy w 1945 roku,
  w postaciach Orwella doszukiwano się jako prototypów przywódców rewolucji w Rosji. 
• Folwark… jest protestem przeciw totalitaryzmowi
  i przemocy w ogólnym ujęciu,
  nie tylko komunistycznym. 
• Kompozycja: to mikropowieść, powieść-parabola, opowiadanie alegoryczne, satyra. Paraboliczność polega na tym, że na przykładzie losów zwierząt pokazane są prawidłowości, które dotyczą człowieka, typy zwierząt wyobrażają typy ludzkie
  – przywódcy, wiernego ideowca, donosiciela itp.

• Orwell zapożycza literacki chwyt z bajek. Bajki miały wymowę paraboliczną,
  a bohaterowie tego gatunku
  – lisy, kruki, owce, szczury reprezentowały świat ludzi.

• Orwell konstruuje rozbudowaną, prozatorską, satyryczną i paraboliczną bajkę. 
• Pisarz wykorzystuje komizm do pokazania tematu bolesnego, poważnego,
  wręcz tragicznego. 
• Temat rewolucji nie jest
  w literaturze nowy; zestaw
  z Nie-Boską komedią Krasińskiego, Przedwiośniem Żeromskiego, Szewcami Witkacego. Nigdzie nie zyskuje pozytywnego obrazu. 
• Można powiedzieć,
  że Orwell dokonuje literackiego eksperymentu – na zamkniętej społeczności bada i ukazuje procesy zachodzące w dobie rewolucji, buntu i walki
  o władzę.

Twórczość Kolumbów:

• Krzysztof Kamil Baczyński
• Tadeusz Gajcy

• literatura socrealistyczna
• debiut pokolenia Współczesności: Zbignierw Herbert, Marek Hłasko, Stanisłąw Grochowiak, Miron Białoszewski
• debiut pokolenia Nowej Fali

• dekada gierkowska
• propaganda sukcesu
• poezja opozycji: Ernest Bryll
• twórczość emigracyjna: Czesław Miłosz, Stanisłąw Barańczak

• literatura II obiegu
• zniesienie cenzury
• literatura młodych pisarzy: Paweł Huelle, MArcin Świetlicki

Dziedzictwo epoki

Literatura zaowocowała w tej dziedzinie formami krótkimi, jak:

• Medaliony Zofii Nałkowskiej,
• Opowiadaniami Tadeusza Borowskiego (choć te są beletryzowane),
• Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall.

Powieści dłuższe to np.

• Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego,
• Początek Andrzeja Szczypiorskiego.

W późniejszych latach stulecia rozwój literatury faktu, zwłaszcza biografizmu i autobiografizmu jeszcze wzrósł – stał się metodą dokumentacji zdarzeń współczesności.

• lingwizm Białoszewskiego
• turpizm Grochowiaka
• klasycyzm Herberta
• opowiadania o czarnej rzeczywistości socjalizmu Marka Hłaski

Głównie tworczość Stanisława Barańczaka i Ewy Lipskiej; poezja odnosząca się do zjawisk współczesności, protestująca przeciw systemowi upodlającemu człowieka, a w tym celu wykorzystująca właściwości języka.

Zarejestrowanie awansu wsi po II wojnie światowej:

• Konopielka Edwarda Redlińskiego,
• Pałac, Kamień na kamieniu Wiesława Myśliwskiego,
• Tańczący jastrząb Juliana Kawalca.

• Czesław Miłosz
• Wisława Szymborska
• Zbigniew Herbert
• Tadeusz Różewicz
• Ernest Bryll
• Sławomir Mrożek

Przemiany polskie – te daty trzeba pamiętać!

• podział na literaturę krajową i emigracyjną;
• w kraju: silna ingerencja systemu politycznego – doktryna realizmu socjalistycznego od 1949;
• w literaturze uznawanej przez władze – kult Stalina i komunizmu, powieść socrealizmu;
• próby uniezależnienia od władz – wydawanie literatury w drugim obiegu.

• po śmierci Stalina w 1953 odwilż polityczna, krytyka kultu jednostki, amnestia więźniów politycznych;
• samokrytyka władz komunistycznych w ZSRR i Polsce;
• krwawo stłumione w czerwcu 1956 protesty robotników w Poznaniu;
• chwilowe otwarcie na Zachód: pojawiły się utwory Sartre’a, Camusa, Becketta itp.; zaczęto wydawać pisarzy;
• emigracyjnych, np. Gombrowicza; nastąpił czas bujnego rozwoju polskiej literatury, zwłaszcza poezji.

Ważne debiuty tego czasu

Poezja

• debiuty spóźnione: (starszych poetów):
  • Zbigniew Herbert (Struna światła),
  • Miron Białoszewski (Obroty rzeczy). 
• debiuty właściwe (młodych):
  • Stanisław Grochowiak (Ballada rycerska),
  • Ernest Bryll,
  • Jerzy Harasymowicz,
  • Andrzej Bursa.

Proza

• Marek Hłasko (Pierwszy krok w chmurach),
• Marek Nowakowski (Ten stary złodziej)

Dramat

• Sławomir Mrożek

• Do 1968 – mała stabilizacja (termin zaczerpnięty ze sztuki Tadeusza Różewicza).
• Styczeń 1968 – zdjęcie ze sceny Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka (w roli Konrada Gustaw Holoubek).
• Seria wystąpień studenckich – protest do sejmu podpisało ponad 3000 studentów i pracowników uniwersytetu,
  8 marca w Warszawie uczestników zamieszek pobito i aresztowano. Zaczęły się czystki na uczelniach.
• Fala antysemityzmu – wyjechało z Polski wielu Żydów.
• Narastanie kryzysu gospodarczego (m.in. podwyżki cen) – protest robotników na Wybrzeżu w grudniu 1970.
  Strajki w stoczniach w Gdańsku i Szczecinie – władze użyły wojska.
• Pokolenie Nowej Fali: debiutujący pod koniec lat 60: Stanisław Barańczak, Adam Zagajewski, Ewa Lipska, Julian Kornhauser, Ryszard Krynicki. Ich twórczość (szybko zresztą objęta zapisem cenzorskim) to poezja buntu przeciwko rzeczywistości społecznej, a zwłaszcza zakłamanemu językowi propagandy.

• Lata 70. – to czas propagandy sukcesu (I sekretarzem partii od 1970 był Edward Gierek) i narastania coraz liczniejszych protestów.
• W czerwcu 1976 stłumiono strajki robotników, m.in. Ursusa, Radomia, Płocka. Powstaje Komitet Obrony Robotników pomagający ofiarom aresztowań i pobić.
• Od 1977 pojawia się coraz więcej pism niezależnych (m.in. Zapis czy Puls), wydawane były książki poza zasięgiem cenzury (to literatura drugiego obiegu), powstał tzw. Latający Uniwersytet.
• 1978 – Polak Karol Wojtyła zostaje papieżem.
• Narasta atmosfera społecznego oporu – I wizyta papieża w Polsce – 1979 r.
• 1980 – Czesław Miłosz otrzymuje literacką Nagrodę Nobla.
• Fala strajków (czerwiec w stoczni gdańskiej) zakończona w październiku 1980 rejestracją NSZZ: Solidarność”.
• Data przełomowa to 13 grudnia 1981 – generał Jaruzelski ogłasza stan wojenny w Polsce. Strajki zaczęto krwawo tłumić (przykładem może być dziewięciu zabitych w Kopalni Wujek).

1989 – to rok odzyskania suwerenności, zapoczątkowania istotnych przemian ustrojowych:

• obrady okrągłego stołu,
• klęska komunistów w wyborach 4 czerwca 1989
• literatura przestała być podzielona na tę oficjalną i tę z drugiego obiegu – zniesiono cenzurę
• młodzi twórcy będą odchodzić od literatury upolitycznionej, szukać nowych tematów i środków wyrazu
• Ważne debiuty lat 90.
  Paweł Huelle, Andrzej Stasiuk, Marcin Świetlicki, Olga Tokarczuk

Ważni twórcy poezji współczesnej

Cechy twórczości

• piętno wojny – obsesja wspomnień i lęków, poczucie utraty wartości;
• upodobnienie poezji do prozy (ważna rola języka potocznego);
• prostota wypowiedzi, eliminacja interpunkcji.

Szukaj w wierszach

• tematu destrukcji psychiki człowieka, który przeżył wojnę;
• protestu przeciwko okrucieństwu, przemocy, obojętności ludzi;
• bohatera – człowieka rozbitego wewnętrznie, niepewnego, samotnego.

Cechy twórczości

• problematyka moralnej postawy człowieka jako główny temat;
• wykorzystanie mitów, dzieł sztuki, postaci i wydarzeń historycznych w poezji;
• temat człowieka wobec śmierci i zagadek istnienia, historii;
• refleksja nad historią, filozofią, literaturą.

Szukaj w wierszach

• klasycyzmu i egzystencjalizmu, etyki conradowskiej;
• tradycji kultury europejskiej;
• cech biblijnych i polemiki z Biblią;
• kodeksu etycznego Pana Cogito: nakazu aktywnej postawy wobec świata, gniewu wobec łotrostwa, przemocy, obłudy.

Cechy twórczości

• turpizm – czyli świat brzydoty.

Szukaj w wierszach

• elementów brzydoty człowieka i świata;
• turpistycznego krajobrazu ojczyzny – zamiast piękna i sentymentu – smutek i bieda;
• elementów naturalizmu, cielesności człowieka.

Cechy twórczości

• wykorzystanie możliwości języka, mowy w poezji;
• zabawa neologizmami – tworzenie własnego języka;
• odwołanie się do peryferii kultury, do świata rupieci, przedmieść, jarmarku itp.

Szukaj w wierszach

• zabaw językowych, neologizmów;
• wykorzystania dźwięku i dwuznaczności słów;
• zaskakujących pomysłów – jak modlitwa do łyżki durszlakowej.

Cechy twórczości

• tematyka dotycząca realiów systemu komunistycznego w Polsce;
• protest przeciw zniewoleniu człowieka przez system;
• operacje szablonami języka;
• wykorzystanie gry słów, dwuznaczności języka.

Szukaj w wierszach

• głosu w dyskusji o pozycji Polski wobec świata;
• protestu przeciwko przemocy i zafałszowaniu życia, zniewoleniu jednostki;
• absurdu realiów komunistycznego systemu ubiegłych lat;
• wizji człowieka zanurzonego w historii swoich czasów.

Cechy twórczości

• prostota słowa;
• tematyka religijna;
• poezja wiary radosnej, bliskiej człowiekowi.

Szukaj w wierszach

• filozofii św. Franciszka z Asyżu: wartości takich jak miłość i radość życia;
• wizji Boga z ludzką twarzą, przyjaciela, rozumiejącego i kochającego człowieka;
• wizji człowieka jako ukochanego dziecka Boga, które bywa ułomne i grzeszne.

Cechy twórczości

• osadzenie w śródziemnomorskiej tradycji kulturowej, zwłaszcza kultury i historii antyku
• tradycja biblijna – zbiór zasad chrześcijańskich jako kodeks praw człowieka, zbiór przypadków opisanych w Biblii jako mądrość o człowieku
• utrwalenie litewskich krajobrazów, krainy dzieciństwa

Szukaj w wierszach

• portretów natury – przyrody, pejzażu litewskiego jako źródła prawdziwych wartości;
• katastrofizmu we wczesnej twórczości;
• motywu emigranta tęskniącego za ojczyzną;
• tematu etyki – wierności kodeksowi moralnemu;
• tematu poety – jako obrońcy moralności, obarczonego misją walki ze złem.

Cechy twórczości

• tematyka filozoficzna zaprezentowana z humorem i ironią.

intelektualizm poezji

• mistrzowskie operowanie puentą, konceptem, metaforą, żartem, grą słowną;
• wykorzystywanie możliwości języka – dwuznaczności, dowcipu, gry słów, mowy potocznej;
• sceptycyzm wobec osiągnięć cywilizacji, poczucie jedności z naturą;
• Szukaj w wierszach;
• protestu przeciw wszechwładnej technice i materializmowi świata;
• refleksji filozoficznej o człowieku i jego miejscu we wszechświecie.