Początki kryzysu

  • Pierwsze dziesięciolecia XVII wieku nie zdradzały jeszcze nadchodzących burz i głębokiego kryzysu Rzeczypospolitej. Co prawda w pierwszych dwóch fazach konfliktu ze Szwecją Polska utraciła swój niedawny nabytek w postaci większości Inflant, na mocy rozejmów w Mitawie (1622), Starym Targu (1629) i Sztumskiej Wsi (1635), zarządzanych przez prężne północno-bałtyckie mocarstwo, ale zarówno międzynarodowy prestiż, jak i gospodarka nie doznały na tym wielkiego uszczerbku.
  • Donioślejsze konsekwencje mogła mieć utrata przez Polskę kontroli nad Pomorzem Gdańskim, a szczególnie portami, co przejściowo stało się faktem w latach 1626-1635, gdy Szwedzi opanowali sporą część wybrzeża, a poprzez prawo poboru cła z handlu gdańskiego (układ starotarski z 1629 roku) dławili opłacalność eksportu polskiego zboża. Szczęśliwie wymuszony na Szwedach, groźbą zbrojnej interwencji, nowy układ rozejmowy (Sztumska Wieś, 1635) przywracał Polsce panowanie nad wybrzeżem gdańskim.
  • W regionie pomorskim drobna, korzystna zmiana miała miejsce w 1637 roku, gdy po wygaśnięciu dynastii książąt zachodniopomorskich przeszły pod polskie bezpośrednie rządy ziemie bytowska i lęborska.
  • Istotnym przyrostem stało się opanowanie po wojnie z Rosją (1609-1619) ziem: smoleńskiej, czernihowskiej i siewierskiej, co potwierdził w zasadzie pokój polanowski z 1634 roku. Rzeczpospolita liczyła sobie wówczas około 990 tys. km2 i wzbogaciła się, niestety nie na długo, o dwa nowe województwa (smoleńskie i czernihowskie).

Konflikty z Rosją

  • Ciosem, głównie ze względu na ujawnienie wewnętrznych trudności i wadliwego funkcjonowania ustroju politycznego Rzeczpospolitej, było powstanie Chmielnickiego na Ukrainie w 1648 roku, ciągnące się jeszcze latami. Polska nie potrafiła go stłumić, a Ukraińcy zdecydowanie wygrać.
  • Niemoc Rzeczpospolitej zachęciła ostatecznie do interwencji Rosję, z zainteresowaniem i satysfakcją obserwującą słabość starej rywalki. Na mocy układu perejasławskiego z 1654 roku, car Aleksy Michajłowicz inkorporował Ukrainę, porozumiewając się ze starszyzną kozacką.
  • Ów akt oznaczał wojnę z Polską niemogącą zaakceptować tak bolesnej straty. Konflikt, który nabrał cech sporu o dominację w Europie Środkowej, przeciągnął się aż do 1667 roku, wygasając na czas szwedzkiego potopu, ponieważ nie leżało w interesie imperium carskiego wzmacnianie choćby pośrednio swego rywala blokującego Moskwie dostęp do Bałtyku.
  • Rozejm andruszowski z 1667 roku, potwierdził później pokojem Grzymułtowskiego z 1686 roku (w Moskwie) przekazanie Rosji ziem: smoleńskiej, czernikowskiej i siewierskiej, lewobrzeżnej Ukrainy i Kijowa na prawym brzegu Dniepru. Oznaczał on nie tylko cofnięcie polskich pozycji na wschodzie, ale również zwycięstwo w rywalizacji z moskiewskim państwem o pozycję w regionie, naszego przeciwnika.

Wojny ze Szwecją

  • Opłakane skutki przyniósł Rzeczpospolitej najazd szwedzki w 1655 roku i ciągnąca się potem pięć lat wojna zwana popularnie potopem. Napastnicy wykorzystali wyczerpanie społeczeństwa szlacheckiego niepowodzeniami na wschodnich kresach państwa oraz rozczarowanie osobą króla Jana Kazimierza. Odnieśli szereg łatwych sukcesów przy obojętności szlacheckich elit (choćby kapitulacji pod Ujściem) bądź wręcz zdradę (przypadek braci Janusza i Bogusława Radziwiłłów i zainicjowana przez nich ugoda kiejdańska).
    Król znalazł schronienie na Śląsku w księstwie opolsko-raciborskim, w latach 1645-1666 będącym we władaniu polskich Wazów, którzy otrzymali je w zamian za pożyczkę udzieloną Habsburgom.
  • Na przełomie lat 1655-1656 wybuchło ogólnonarodowe powstanie przeciwko najeźdźcom, którego nieoficjalnym przywódcą był Stefan Czarniecki. Jan Kazimierz powrócił ze Śląska, a wojna jakby rozpoczęła się na nowo.
    Wojska szwedzkie, zablokowane przez Czarnieckiego i Lubomirskiego w widłach Wisły i Sanu, zostały zmuszone do odwrotu. Zwycięstwa polskie pod Warką i Prostkami zmieniły sytuację strategiczną. Warszawa została odzyskana. Szwedzi tylko na krótko poprawili swoją sytuację, pozyskując do wojny z Rzecząpospolitą księcia prusko-brandernburskiego Fryderyka Wilhelma. W ten sposób lennik dopuszczał się zdrady.
    W 1656 roku podpisano akt rozbiorowy w Radnot, który okazał się przedwczesny. Rzeczpospolita pozyskała sojuszników (Habsburgów, Danię, Chanat Krymski, a potem i Holandię), a zarazem wzmacniała swój własny potencjał. Nasi przeciwnicy na krótko zdobyli Warszawę, by znów ją stracić. Król szwedzki Karol Gustaw opuścił Polskę, ciężar wojny przenosił się stopniowo na północ Europy.
  • Najazd siedmiogrodzki został odparty w 1657 roku, a napastnicy zapłacili za to ciężką cenę (działania Lubomirskiego i Czarnieckiego). Polacy w 1658 roku pośpieszyli z pomocą duńskim sojusznikom, odnosząc na północy szereg sukcesów.
  • W 1657 roku z grona szwedzkich aliantów odpadł nasz wiarołomny lennik Fryderyk Wilhelm, który na mocy postanowień układów welawsko-bydgoskich uzyskał w Prusach Książęcych pełną suwerenność. W ten sposób Polska utraciła wszelką kontrolę nad swoim lennem (od 1525 roku), godząc się już wcześniej w imię bieżących, krótkofalowych korzyści na osłabianie związków z Prusami poprzez zgodę na przeniesienie praw lennych po wygaśnięciu linii wywodzącej się od Albrechta (ostatniego wielkiego mistrza) na brandenburską gałąź Hohenzollernów (1618). Była to lekkomyślna i krótkowzroczna polityka.
  • Książę prusko-brandenburskich zagarnął też Drahim oraz otrzymał jako lenno ziemie: lęborską i bytowską, które jego następcy traktowali już jak własność.
  • Wojnę ze Szwecją zakończył definitywnie pokój oliwski w 1660 roku, który niczego nowego w kwestiach granicznych nie przynosił, ponieważ ostatecznie pozostawiał Inflanty przy ich wcześniejszych zdobywcach.

Wojny z Turcją

Na XVII w. przypadły też wojny z Turcją. Pierwsza, w latach 1620-1621, nie przyniosła żadnych granicznych przesunięć, ale druga, toczona w latach 1672-1699, (z przerwą na rozejm żurawiński 1676-1683), rozpoczęła się fatalnie upadkiem Kamieńca Podolskiego – oddała w ręce Turków na kilkadziesiąt lat Podole (pokój buczacki 1672). Szczęśliwie strata okazała się tymczasowa i po pokoju karłowickim (1699) ziemia podolska powróciła do Polski. Zwycięstwo wiedeńskie (1683) nie poszło na marne…
W XVII stuleciu wygasły ostanie linie piastowskie na Śląsku, konkretnie w księstwach: cieszyńskim (1625), wołowskim i legnickim oraz brzeskim (1675).

Wzrost potęgi sąsiadów Polski

W pierwszej połowie XVIII w. co prawda granice Rzeczypospolitej nie uległy żadnym przesunięciom, ale nad naszym krajem zbierały się ciemne chmury. Wzmocnili się nasi sąsiedzi: Rosja, Austria i Prusy. Rosja przebojem weszła do grona mocarstw światowych po zwycięstwie nad Szwecją, w tzw. wojnie północnej (1700-1721), co dało Rosji szeroki dostęp do Bałtyku (m.in. Inflanty). Rzeczpospolita została wciągnięta w ten konflikt przez Augusta II Wettina (Mocnego), przy okazji elektora saskiego (unia personalna od 1697 roku), stając się jedną z głównych ofiar konfliktu, nie tracąc szczęśliwie nowych obszarów. Polska w tym czasie schodziła na arenie międzynarodowej do roli państwa drugorzędnego, a za panowania Augusta III Wettina dostała się pod rosyjski protektorat.

Poważne niebezpieczeństwo zaczęło grozić Rzeczypospolitej, rozległej, lecz wewnętrznie bezwładnej, ze strony dynamicznie rozwijających swoją siłę militarną Prus, ­sugerujących pozostałym dwóm ­potężnym sąsiadom rozbiór Polski. Propozycja wówczas nie została przyjęta.

Ważne wydarzenia

  • 1587-1632 – panowanie Zygmunta III Starego
  • 1600-1622 – pierwsza faza konfliktu polsko-szwedzkiego, walki toczyły się głównie na terenie Inflant, Polska faktycznie w większości je traci
  • 1625(26)-1629 – druga faza konfliktu polsko-szwedzkiego, jej sceną było głównie Pomorze Gdańskie; niekorzystny dla Polski rozejm w Starym Targu (utrata kontroli nad spornym kawałkiem Wybrzeża i feralne cło z Gdańska na rzecz Szwecji)
  • 1635 – rozejm w Sztumskiej Wsi anulujący większość niekorzystnych warunków dla Polski ze Starego Targu
  • 1637 – wygaśnięcie dynastii zachodniopomorskiej; Lębork i Bytów na krótko (20 lat) przechodzą pod bezpośredni polski zarząd, ostatnim księciem zachodniopomorskim był Bogusław XIV
  • 1655i1660 – trzecia faza konfliktu polsko-szwedzkiego, tzw. potop szwedzki, pomimo fatalnego początku Polska wychodzi obronną ręką, na mocy pokoju oliwskiego (1660) de iure (formalnie) traci kontrolę nad Inflantami.
  • Konflikty i wojny polsko-rosyjskie w XVII w.
    • 1604-1609 – okres dymitriad, interwencji polskiej w Rosji (o prywatnym charakterze)
    • 1609-1619 – wojna polsko-rosyjska zakończona traktatem w Dywilinie
    • 1632-1634 – tzw. wojna smoleńska zakończona traktatem polanowskim, umocnienie zdobyczy z okresu interwencji polskiej w Rosji
    • 1654-1667 – wojna polsko-rosyjska o panowanie na Ukrainie, zakończona niekorzystnym rozejmem andruszowskim (poważne straty terytorialne)
  • 1648-1654 – powstanie Chmielnickiego na Ukrainie
  • 1625 – zgon ostatniego władcy piastowskiego na Śląsku Cieszyńskim, księcia Fryderyka Wilhelma (do 1653 roku rządziła tam jego siostra Elżbieta Lukrecja i owa data również oznacza koniec linii cieszyńskiej Piastów)
  • 1632-1648 – panowanie Władysława IV Wazy
  • 1645-1966 – rządy Wazów w księstwie opolsko-raciborskim
  • 1648–1668 – panowanie Jana Kazimierza
  • 1655–1660 – potop szwedzki
  • 1657 – traktaty welowsko-bydgoskie przyznające suwerenność Prusom Książęcym
  • 1664-1666 – wojna domowa w Polsce, tzw. ­rokosz Lubomirskiego w związku z projektami elekcji vivente rege, proponowanej przez dwór królewski
  • 1669-1673 – panowanie Michała Korybuta Wiśniowieckiego
  • 1620-1621 – pierwsza wojna polsko-turecka w XVII w.; klęska pod Cecorą (1620) i zwycięstwo w pierwszej bitwie chocimskiej
  • 1674-1696 – panowanie Jana III Sobieskiego
  • 1672-1699 – druga wojna polsko-turecka:
    • 1672 – upadek Kamieńca Podolskiego i haniebny pokój buczacki
    • 1673 – druga, zwycięska bitwa chocimska
    • 1676 – zwycięstwo żurawińskie i kompromisowy rozejm związany z profrancuskim zwrotem w polityce Jana III
    • 1683 – odsiecz wiedeńska
    • 1684 – utworzenie Świętej Ligi
    • 1699 – pokój karłowicki i odzyskanie Podola
  • 1675 – bezpotomna śmierć księcia Jerzego Wilhelma, panującego na ziemi brzeskiej, wołoskiej i legnickiej, ostatniego z Piastów (nie tylko Śląskich); miał on tylko niecałe 16 lat…