Zanarchizowana, paraliżowana niemocą i absurdem swego ustroju, a zarazem osłabiona licznymi wojnami toczonymi w poprzednim stuleciu oraz na początku XVIII w., Polska stawała się łatwą ofiarą dla ekspansywnych sąsiadów. Na myś­li mamy oczywiście

  • Rosję po wojnie północnej (1700-1721),
  • Prusy pod rządami budujących, a potem umacniających absolutyzm oraz siłę militarną państwa władców: Wielkiego Elektora (Fryderyka Wilhelma), Fryderyka Wilhelma I („króla sierżanta”), Fryderyka II (jego kraj wykazał niesamowitą odporność na ciosy podczas wojny siedmioletniej 1756-1763)
  • Austrię, która powiększyła się około dwukrotnie dzięki zwycięstwu nad Turkami (głównie pokój karłowicki 1699) i choć utraciła kosztem Prus Śląsk (1740), pozostawała światowym mocarstwem.

Pierwsze propozycje rozbiorów

Z propozycjami rozbioru Polski Prusy występowały już w pierwszej połowie XVIII stulecia, ale oponowała wówczas Rosja, broniąc z pozoru integralności terytor­ialnej Rzeczypospolitej, chciała bowiem utrzymać swój protektorat nad całym bezwolnym sąsiadem.
Impulsem przyśpieszającym tragiczne dla Polski decyzje stały się lata konfederacji barskiej. Nie czekając na wahającą się wówczas Rosję, Austria pierwsza sięgnęła po skrawki polskiej ziemi. W 1769 roku zagarnęła Spisz (od 1412 roku we władaniu Jagiellonów), a w 1770 roku starostwa: nowotarskie (Podhale), czorsztyńskie i sądeckie.
Prusy z kolei wysłały na Pomorze Gdańskie swoje wojska pod pretekstem panującej tam epidemii. Wprowadziły swoje wojska, tworząc tam tzw. kordon sanitarny.

Pierwszy rozbiór Polski (1772)

Ostatecznie fatalna decyzja rozbioru zapadła w styczniu 1772 roku podczas rokowań mocarstw w Petersburgu.

  • Prusy przejęły stosunkowo najmniejszy obszar, ale niezwykle istotny gospodarczo i silny demograficznie: Pomorze Gdańskie (Prusy Królewskie) bez Gdańska i Torunia, kawałek Wielkopolski i Kujaw nad Notecią oraz Warmią, razem w sumie około 36 tys. km2.
  • Najludniejsze tereny o powierzchni około 83 tys. km2, obejmujące południową Małopolskę i większość Rusi Czerwonej (Halicko-Włodzimierskiej) opanowała Austria. Ziemie te zyskały miano Galicji.
  • Najbardziej rozległe, choć mniej zaludnione połacie Polski do Dźwiny i Dniepru, razem około 92 tys. km2, przyłączyła Rosja.

 

Drugi rozbiór Polski (1793)

W 1793 roku, niejako za karę, za przeprowadzenie reform (zwłaszcza Konstytucji 3 maja), zaniepokojone mocarstwa, tym razem „tylko” Rosja i Prusy (Austria wojowała wówczas z rewolucyjną Francją), przeprowadziły drugi rozbiór.

  • Prusy zajęły Wielkopolskę, zachodnie Mazowsze (do Łowicza), wschodnią część Kujaw, Gdańsk i Toruń – w sumie około 57 tys. km2.
  • Rosja przyłączyła ziemie ukraińskie i białoruskie na wschód od linii Druja-Pińsk Podolski – około 250 tys. km2. Razem stanowiło to 307 tys. km2, a państwo polskie pomniejszyło się do obszaru około 215 tys. km2.

Próby ratowania niepodległości. Trzeci rozbiór Polski (1794)

Ostatnią, dramatyczną próbą ratowania śmiertelnie zagrożonej niepodległości Polski było powstanie kościuszkowskie w 1794 roku. Niezależnie od początkowych i lokalnych sukcesów (Racławickie, Warszawa, Wilno, Wielkopolska), przewaga nieprzyjaciół: Rosji, Prus, a w ostatniej fazie i Austrii zadecydowała o klęsce (Maciejowie, zdobycie Pragi i kapitulacja stolicy). Ten fakt przyśpieszył ostatni, trzeci rozbiór w październiku 1795 roku.

  • Austria zajęła obszary po Pilicę i Bug (około 97 tys. km2),
  • Prusy – po Pilicę, Bug i Niemen (ok. 48 tys. km2)
  • reszta zaś przypadła Rosji (ok. 120 tys. km2).

Razem we wszystkich trzech rozbiorach

  • Rosja zagarnęła około 462 tys. km2 (około 61% terytorium),
  • Prusy 141 tys. km2 (około 20% terytorium),
  • Austria około 130 tys. km2 (około 19% terytorium).

Najważniejsze wydarzenia

  • 1764 – ostatnia „wolna” elekcja i wstąpienie na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego
  • 1767 – konfederacje innowiercze w Toruniu i Słucku oraz konfederacja (katolicka) w Radomiu
  • 1768 – prawa kardynalne
  • 1768-1772 – konfederacja barska
  • 1769-1770 – pierwsze aneksje austriackie (Podhale, Spisz, Sądecczyzna)
  • 1772 – pierwszy rozbiór Polski
  • 1773 – sejm rozbiorowy i powstanie Komisji Edukacji Narodowej
  • 1788-1792 – Sejm Wielki (Czteroletni) – 3 maja 1791 – Konstytucja 3 maja
  • 1792 – wojna w obronie konstytucji, powstanie konfederacji targowickiej
  • 1793 – drugi rozbiór Polski
  • 1794 – insurekcja kościuszkowska
  • 1795 – trzeci rozbiór Polski