Zarys dziejów politycznych

Ostatnie 200 lat dziejów Francji obfitowało w burzliwe polityczne wypadki i nagłe zwroty sytuacji. Długa i niełatwa była droga tego kraju do rzeczywistej demokracji. Ewolucja przeplatała się z rewolucyjną przemianą, co w sumie dało interesujące rezultaty.

Wyróżnia się następujące okresy w historii Francji od 1789 r.:

  • Monarchia ograniczona 1789-92
  • I Republika 1792-1804:
    • działalność Konwentu 1792-93
    • dyktatura jakobińska 1793-94
    • Dyrektoriat 1795-99
    • konsulat gen. Bonapartego 1799-1804 —› dyktatura napoleońska 1799-1814/15
  • I Cesarstwo 1804–1814/15
  • Monarchia ograniczona po raz drugi 1814/15-30
  • Monarchia parlamentarna („lipcowa”) 1830-48
  • II Republika 1848-52
  • II Cesarstwo 1852-70
  • III Republika 1870/75 – 1940/46
  • tzw. „Państwo Francuskie” (rząd w Vichy) i Komitet Wolnej Francji 1940-45
  • IV Republika 1946-58
  • V Republika od 1958

W drugiej połowie XVIII w. monarchia absolutna we Francji znalazła się w głębokim kryzysie. Z jednej strony złożyły się na to przyczyny natury ekonomicznej (pogarszający się stan rolnictwa, wzrost cen, konflikty społeczne, przeżytki feudalizmu), z drugiej polityczne, jak ambicje pozbawionego praw mieszczaństwa, najbardziej dynamicznej części stanu trzeciego, jak również idee krytyczne wobec istniejącego ustroju (teorie podziału władzy, umowy społecznej i suwerenności), nie mówiąc już o nieudolności Ludwika XVI.

Zwołanie przez króla wiosną 1789 Stanów Generalnych (pierwszy raz od 1614 r.) stało się bezpośrednim przyczynkiem rewolucji i platformą sporu stanu trzeciego (ok. 95% populacji) z anachronicznym systemem. Król pod naciskiem mieszczaństwa (burżuazji) zgodził się na podwójną liczbę posłów stanu trzeciego (miał ich 598 na ogólną liczbę 1196). Ich walka o wspólne obrady zakończyła się przekształceniem Stanów Generalnych w Zgromadzenie Narodowe (złożone głównie z przedstawicieli stanu trzeciego). Wkrótce lud paryski zaatakował i zdobył symbol absolutyzmu – Bastylię – 14 lipca 1789 r., co uważane jest za symboliczny, umowny początek rewolucji. Ludwik XVI pogodził się z wypadkami, ale niemal równocześnie nastąpiły zamieszki na wsi, gdzie chłopi zaatakowali szlacheckie dwory. Konstytuanta (przechrzczone Stany Generalne) ogłosiła wkrótce niezwykle ważne uchwały:

  • „Deklarację praw człowieka i obywatela”
    • o likwidacji feudalizmu
    • o nowym podziale administracyjnym (departamenty-dystrykty, kantony, gminy)
    • o wprowadzeniu dla wszystkich sądownictwa powszechnego
    • o konfiskacie dóbr kościelnych i kasacji zakonów
  • „konstytucję” cywilną kleru, zakładającą ingerencję państwa w sprawy Kościoła
  • rzeczywistą konstytucję (wrzesień 1791)

Konstytuanta po ogłoszeniu konstytucji rozwiązała się. Na jej miejsce pojawiło się na mocy ustawy zasadniczej Ciało Prawodawcze (Zgromadzenie Ustawodawcze), do którego przeprowadzono wybory zwycięskie dla średniej i zamożnej burżuazji. Jednocześnie następuje radykalizacja niedostatecznie reprezentowanego w Zgromadzeniu drobnomieszczaństwa tworzącego tzw. Komunę Paryża (1792).

Walka polityczna uległa nasileniu. Nie zmniejszyła też wcale wewnętrznych napięć wojna z Austrią (kwiecień 1792) a potem i z Prusami. Porażki na froncie oraz pogłoski o zdradzie króla przyczyniły się do zbrojnego wystąpienia Komuny Paryża w sierpniu 1792 r. i aresztowania Ludwika XVI.

Okres dwuwładzy (Komuny i Zgromadzenia) kończy powołanie na mocy dosyć demokratycznej ordynacji wyborczej Konwencji (Konwentu). Na pierwszym swym posiedzeniu we wrześniu 1792 zniósł on monarchię i zaprowadził republikę. Ludwik XVI został skazany na śmierć i stracony (1793). Po krótkim okresie poprawy sytuacja na froncie pogorszyła się wraz z zawiązaniem pierwszej koalicji antyfrancuskiej (1793). Jednocześnie rozpoczęła się wojna domowa i kontrrewolucja (od powstania w Wandei w lutym).

Dominujący dotychczas w Konwencji i sprawujący rządy tzw. żyrondyści (Brissot i inni) nie panowali nad sytuacją, co doprowadziło do ich obalenia (a potem i śmierci) w czerwcu 1793 przez jakobinów. Stworzyli oni w okolicznościach dla Francji wyjątkowo dramatycznych, sprawny aparat władzy wykonawczej i sprawując faktyczną dyktaturę posługiwali się terrorem jako metodą i środkiem rządzenia. Dzięki mobilizacji sił i zasobów, Francja zaczęła odnosić sukcesy w walce z koalicją, przytłumieniu uległa też kontrrewolucja (1793/94). Kontynuacja coraz bardziej ślepego i na dłuższą metę irracjonalnego terroru doprowadziła do porachunków w jakobińskiej elicie – zginął Danton uważany za przeciwnika zmasowanych represji. Lider jakobińskiego obozu, Robespierre, padł jednak wkrótce sam ofiarą rozpętanego przez siebie terroru (lipiec 1794). Z grupy, która obaliła Robespierre’a ukształtował się w 1795 r. Dyrektoriat.

Kolejna rewolucyjna konstytucja (poprzednią, bardzo demokratyczną w słowach, choć nie zrealizowaną, ogłosili jakobini) potwierdzała władzę wielkiej burżuazji (1795). Cały czas trwała wojna, której losy bywały zmienne, choć Francja już nie znalazła się w takim niebezpieczeństwie, jak w latach 1792-93. Skorumpowany i niepopularny Dyrektoriat został obalony przez zamach stanu gen. Bonapartego w listopadzie 1799 r. Zaprowadził on faktyczną dyktaturę pod nazwą konsulatu, co sankcjonowała kolejna konstytucja (grudzień 1799). Napoleonowi udało się zapewnić zwycięstwo nad drugą koalicją i przejściowo pokój krajowi (lata 1801-1802). Jednocześnie umacniał swoją władzę, stabilizował i umacniał podstawowe zdobycze rewolucji, zapewniając sobie tym poparcie burżuazji i chłopstwa. W 1804 r. koronował się na cesarza.

Pokój europejski nie przetrwał długo. Kolejne aneksje Napoleona oraz agresywne poczynania jego wrogów (głównie Anglii) doprowadziły do narodzin trzeciej koalicji. Mimo porażki na morzu (Trafalgar), Bonaparte zdruzgotał Austrię i Rosję pod Austerlitz (1805), co otworzyło wrota niczym niemal nie skrępowanej hegemonii cesarza w Europie. Próby jej podważenia przez Prusy a potem Rosję w latach 1806-7, czy Austrię w 1809 r. skończyły się niepowodzeniem. Przez kilka lat w sojuszu z Francją znalazła się też Rosja, przyłączając się do blokady kontynentalnej, wymierzonej w Anglię (lata 1807-10). Nie powiodła się Napoleonowi próba trwałego podporządkowania Hiszpanii i Portugalii.

Nieuchronna konfrontacja z Rosją, która wyłamała się z blokady, nastąpiła w 1812 r. Wówczas cesarz Francji poniósł, pomimo zajęcia Moskwy, gigantyczną porażkę. Większa część armii uległa zagładzie. W czasie kampanii wiosennej 1813 Napoleon odniósł jeszcze kilka sukcesów, ale gdy uformowała się siódma koalicja, nie dał jej rady – porażka pod Lipskiem pogrzebała jego europejskie imperium. W 1814 r., cesarz, po zdobyciu przez koalicjantów Paryża, został zmuszony do abdykacji.

Do władzy we Francji wrócili Burbonowie, którzy – zmuszeni pogodzić się choćby częściowo z realiami – ogłosili tzw. kartę Konstytucyjną. Powrót Napoleona w 1815 r. na 100 dni do władzy i jego ostateczna klęska, nie zmieniły biegu dziejów. Burbonowie umocniwszy się na tronie przystąpili do odwetu i represji na bonapartystach, ale nie odważyli się na pełne przywrócenie przedrewolucyjnych porządków. Rosły jednak wpływy faworyzowanych przez dwór tzw. „ultrasów”, reprezentujących reakcyjne tendencje. Wraz z wejściem na tron ich gorącego rzecznika Karola X (1824) zwyciężyli w cenzusowych wyborach. Izba Deputowanych przyjęła wkrótce szereg bulwersujących ustaw (np. kara śmierci za bluźnierstwo, odszkodowania dla Kościoła za utracone majątki itd.). Francja przystąpiła również do kolonialnych podbojów w północnej Afryce (Algieria).

W lipcu 1830 r. Karol X poprzez wydanie swych sławnych ordonansów, z których jeden rozwiązywał wybraną co dopiero, wbrew jego sympatiom, Izbę, doprowadził do rewolucji i ostatecznego obalenia Burbonów. Dzięki poparciu liberalnych liderów nowym królem został Ludwik Filip Orleański. Rewizji uległa Karta z 1814 r., m.in. obniżono wiek wyborczy do 25 lat dla głosowania czynnego i do 30 dla biernego prawa wyborczego, ale cenzus majątkowy pozostał (lekko obniżony). Reżim Ludwika Filipa sprawował rządy w sojuszu z bogatą burżuazją i w zasadzie nie starał się prowokować Izby Deputowanych, choć wobec republikanów miał twardą rękę (zamieszki w 1834 r.).

Przejście jednak rządu na pozycje skrajnie konserwatywne spowodowało odwrócenie się od niego burżuazyjnych liberałów. Pretekstem do wybuchu stał się zakaz odbycia opozycyjnego bankietu. W lutym 1848 r. lud, który wyszedł na ulice, doprowadził do upadku reżim Ludwika Filipa. Wprowadzona została republika.

Pod wpływem radykalnych mas Rząd Tymczasowy z Lamartinem na czele przeprowadził szereg demokratycznych reform, znosząc np. cenzus majątkowy i wprowadzając zasadę powszechnego głosowania dla mężczyzn oraz utworzenie tzw. warsztatów narodowych dla likwidacji bezrobocia. W obozie rewolucyjnym wkrótce doszło do podziałów. Burżuazja była przeciwna kontynuacji reform społecznych. W kwietniowych wyborach do Zgromadzenia Narodowego, z racji konserwatyzmu prowincji, zwyciężyli przeciwnicy daleko idących zmian. Zgromadzenie podjęło decyzję o likwidacji warsztatów, co doprowadziło do konfrontacji z ludem (czerwiec 1848), którego powstanie utopiono we krwi (gen. Cavaignac). Nastąpił teraz czas „burżuazyjnej reakcji”. Dorobek tzw. komisji luksemburskiej został zaprzepaszczony – zrezygnowano m.in. z planów skrócenia dnia pracy i obniżenia czynszów. Cavaignac otrzymał z rąk burżuazyjnego Zgromadzenia szefostwo rządu.

W listopadzie uchwalono konstytucję, a w grudniu odbyły się wybory prezydenckie. Zwyciężył bezapelacyjnie Ludwik Napoleon Bonaparte, dzięki legendzie otaczającej jego nazwisko (jego głównym kontrkandydatem był krwawy Cavaignac). Prezydent Bonaparte „wierny” swojemu nazwisku dokonał w 1851 r. zamachu stanu i ogłosił się w 1852 r. cesarzem, co potwierdziła specjalnie ku temu spreparowana konstytucja, powołująca fasadowy parlament – Ciało Prawodawcze. Rządy Napoleona III stanowiły faktyczną dyktaturę, choć pod koniec wykonał on pewne liberalne gesty. W polityce międzynarodowej usiłował przywrócić mocarstwową pozycję Francji i maksymalnie osłabić porządek wiedeński. W tym celu wziął udział w wojnie krymskiej przeciwko Rosji (1853-55), a potem poparł dążenia zjednoczeniowe Włochów.

Stopniowo rosła w siłę opozycja, ale upadek Napoleona III spowodowała klęska w konflikcie z Prusami w 1870 r. Na wieść o kapitulacji cesarza pod Sedanem w Paryżu została ogłoszona we wrześniu III Republika Francuska. W zradykAlizowanym Paryżu rosły wpływy coraz bardziej opozycyjnej wobec nowych władz Gwardii Narodowej. W styczniu 1871 r. został zawarty rozejm, a w maju pokój pozbawiający Francję, na rzecz już zjednoczonych Niemiec, Alzacji i Lotaryngii.

W wyniku narastającego konfliktu między zrewolucjonizowanym Paryżem, a prawicowym w istocie rządem Thriesa doszło do sławnej Komuny Paryskiej, czyli wojny domowej (wiosna 1871). Rewolucyjny bunt stłumiły wojska wierne rządowi, a następne lata wypełniła dyskusja o kształt ustrojowy państwa, zakończona ogłoszeniem republikańskiej konstytucji w 1871 r. Następne lata charakteryzował burzliwy rozwój ekonomiczny oraz podboje kolonialne w Azji i Afryce. Na scenie pojawił się coraz potężniejszy ruch robotniczy. U schyłku XIX w. republiką wstrząsnęły dwie sprawy: afera finansowa związana z budową Kanału Panamskiego oraz tzw. Sprawa Dreyfusa, ujawniająca demony nacjonalizmu i antysemityzmu, drzemiące we francuskim społeczeństwie.

W przededniu I wojny światowej Francja zawiązała z Anglią i Rosją Trójporozumienie, które podczas trwania zbrojnego konfliktu (1914–1918) przekształciło się w Ententę. Kosztem wielkiego wysiłku mobilizacyjnego, gospodarczego, ofiar i stanowczości politycznych elit (np. Clemenceau) Ententa wygrała wespół z sojusznikami wojnę i współdecydowała o nowym, międzynarodowym ładzie, na konferencji pokojowej w Paryżu, zwieńczonej traktatem wersalskim.

W okresie międzywojennym elitom francuskim zabrakło stanowczości wobec niemieckiego niebezpieczeństwa, na dodatek kraj długo trawił kryzys ekonomiczny, w niebezpieczeństwie znalazła się też sama demokracja, atakowana z prawa i lewa.

Nieprzygotowana wojskowo, gospodarczo i moralnie Francja w 1940 r. poniosła hańbiącą, przedwczesną porażkę z nazistowskimi Niemcami. Władzę przejęli kapitulanci pod przywództwem marszałka Philippe Pétaina, wrogo nastawieni do III Republiki. W nieokupowanej części kraju utworzyli tzw. Państwo Francuskie, ze stolicą w Vichy. Oficjalną doktryną stała się „rewolucja narodowa”, cechująca się kultem państwa i osoby marszałka, antysemityzmem, przywilejami dla Kościoła, zerwaniem z zasadą III Republiki – rozdziału tej instytucji od władz państwowych. Na emigracji w Londynie funkcjonował, kierowany przez gen. de Gaulle’a, Komitet Wolnej Francji, nawiązujący do ustrojowych koncepcji republikańskich. Wielu Francuzów kolaborowało, ale w kraju rozwijał się też ruch oporu.

W 1944 r. powstał faktyczny rząd alternatywny wobec gabinetu Pétaina, Komitet Wyzwolenia Narodowego, z gen. de Gaulle’m na czele, przekształcony po wyzwoleniu w Rząd Tymczasowy. W wyniku narastających sporów politycznych generał ustąpił z funkcji premiera. Po jego odejściu oficjalnie proklamowano w 1946 r. powstanie IV Republiki, co potwierdzała nowa konstytucja, wyraźnie wzmacniająca organy ustawodawcze.

Powtarzające się kryzysy gabinetowe oraz trwająca już od kilku lat wojna kolonialna w Algierii, przyczyniły się do zmierzchu IV republiki w 1958 r. Do władzy powrócił weteran wojny, uważany za opatrznościowego męża, gen. de Gaulle. Jej symbolicznym potwierdzeniem stało się uchwalenie przez parlament i zatwierdzenie przez referendum nowej konstytucji, jednoznacznie teraz wzmacniającej autorytet i znaczenie prezydenta, którego to funkcję generał objął. Przywrócił on Francji rangę regionalnego mocarstwa, wzmocnił prestiż swojego państwa, nie tylko przez niezależną w miarę politykę zagraniczną, nuklearne zbrojenia, ale również przez rezygnację z kolonialnego imperium, co nawet wywołało opór wielu jego niedawnych sprzymierzeńców. Mimo jego odejścia system prezydencko-parlamentarnych rządów utrzymał się również w następnych latach, podobnie jak i polityka zagraniczna Francji, czołowej siły Unii Europejskiej.

Monarchia ograniczona 1789-92

Gdy Stany Generalne ogłosiły się Zgromadzeniem Narodowym (zwłaszcza stan trzeci) oznaczało to faktyczny kres monarchii absolutnej. Pomiotem suwerenności stała się teraz Konstytuanta.

Jednym z jej pierwszych dokumentów była „Deklaracja praw człowieka i obywatela” (26.08.1789).
Natchnienie czerpała z oświeceniowych i amerykańskich idei czy doświadczeń. Wychodząc z założenia o istnieniu tzw. prawa naturalnego, stanowiła swoisty katalog swobód obywatelskich i praw przysługujących jakoby naturalnie każdemu: wolność, własność, bezpieczeństwo i opór przeciwko uciskowi, jak również równość (ale tylko wobec prawa). Państwo miało te wolności gwarantować.

W konstytucji z 3.09.1791 r. „Deklaracja” stanowiła integralną jej część. Pierwsza francuska ustawa zasadnicza do głównych zasad zaliczała suwerenność narodu i trójpodział władzy (już wspominała o nim deklaracja…).

  • Władzę wykonawczą miał sprawować król za pomocą odpowiedzialnych przed nim politycznie ministrów, zresztą przez niego też powoływanych. Monarcha odpowiedzialności nie ponosił, choć istniała możliwość zdjęcia go z tronu, o ile nie złożyłby przysięgi na przestrzeganie konstytucji albo ją pogwałcił. Król miał też prawo veta zawieszającego w stosunku do uchwał parlamentu, który mógł je oddalić przez powtórne głosowania.
  • Władzę ustawodawczą sprawowało jednoizbowe Zgromadzenie (Ciało) Prawodawcze, powoływane w wyborach pośrednich, dwustopniowych przez obywateli mających ukończone 25 lat i płacących podatek bezpośredni, równy co najmniej trzem dniówkom. Obywatele (mężczyźni, tzw. „czynni”) wybierali elektorów o wysokich dochodach, ci zaś powoływali właściwych posłów.
    Monarcha nie miał inicjatywy ustawodawczej, a każda jego decyzja wymagała podpisu (kontrasygnaty) właściwego ministra. Członkowie królewskiego gabinetu ponosili odpowiedzialność, ale tylko konstytucyjno-prawną, przed Najwyższym Trybunałem Narodowym. Mogło to stanowić wstęp do odpowiedzialności parlamentarnej.
  • Władzę sądowniczą sprawowały niezawisłe sądy, których członków powoływali obywatele drogą wyborów.

I republika 1792-1804

Pierwsza faza republikańskich rządów upłynęła pod znakiem głębokiego konfliktu idei i programów (nie mówiąc o samej władzy) między żyrondystami a jakobinami na forum Konwentu (wrzesień 1792-czerwiec 1793).

Zwycięscy jakobini uchwalili 24.06.1793 konstytucję, która tak naprawdę nie weszła w życie. Do tekstu nowej Ustawy Zasadniczej została dołączona nowa „Deklaracja praw”, bardziej egalitarna i „lewicowa” od poprzedniej (pierwsze świadczenia socjalne).

  • Suwerenem pozostawał lud. Prawa wyborcze (polityczne) przysługiwać miały wszystkim mężczyznom po 21 roku życia, bez względu na status majątkowy. Wszyscy obywatele mieli prawo udziału w tzw. zgromadzeniach pierwiastkowych, które wybierały kandydatów na urzędników, sędziów czy przyszłych członków rządu – Rady Wykonawczej. Takie zgromadzenia liczyły sobie, w zależności od środowiska, do 600 osób.
  • W wyborach bezpośrednich, powszechnych, równych, tajnych lub jawnych (w zależności od wyborcy) wyłaniano członków parlamentu – Ciała Ustawodawczego (jednoizbowego), o rocznej kadencji. Władzę wykonawczą miała z kolei sprawować Rada Wykonawcza (24 osobowa), powoływana przez Ciało Ustawodawcze z jego grona. Było to odejście od zasady podziału władzy.
  • Elementem demokracji bezpośredniej stał się wymóg, aby ustawy o zasadniczym znaczeniu uchwalało nie tylko Ciało Ustawodawcze (opracowywało tylko projekty), ale też i sami obywatele. Jeżeli projektowi przeciwstawiłaby się choćby 1/10 zgromadzeń pierwiastkowych w większości departamentów, ustawa musiałaby zostać przyjęta przez powszechne głosowanie, czyli, de facto, referendum.

Po obaleniu jakobinów (1794) ukształtował się nowy rząd zwany Dyrektoriatem (1795), który na forum Konwentu przeforsował swój projekt konstytucji (sierpień 1795), przyjęty przez referendum. Ustawa zasadnicza potwierdzała władzę wielkiej burżuazji, przywracając wysoki cenzus majątkowy. Podobnie jak w pierwszej konstytucji z 1791 r., wybory miały być 2-stopniowe. Prawa polityczne mieli tylko płatnicy określonych podatków, zaś elektorami mogły zostać wyłącznie osoby niezwykle zamożne.

  • Parlament składał się z 2 izb (po raz pierwszy w dziejach Francji): z Rady Pięciuset i Rady Starszych (250 posłów). Izby te wspólnie tworzyły Ciało Ustawodawcze. Inicjatywę ustawodawczą miała Rada Pięciuset, zaś Rada Starszych projekt przyjmowała bądź odrzucała (bez dyskusji). Ta druga, węższa izba, wybierała też członków Dyrektoriatu (władzy wykonawczej).

Po zamachu stanu Bonaparte wprowadził w życie własny projekt konstytucyjny (grudzień 1799).

  • Nowa ustawa zasadnicza utrzymywała formalnie republikańską formę rządów, a nawet tworzyła pozory demokratycznych wyborów powszechnych. Wszyscy mężczyźni po 21 roku życia wybierali spośród siebie 1/10 tych, których uważali za godnych pełnienia urzędu. Tak powstawała „lista okręgowa”. Z kolei obywatele wyłonieni w ten sposób z listy okręgowej, wybierali spośród siebie 1/10 do wpisania na listy departamentalne, ci zaś, znów 1/10 na listę narodową. Z tych tzw. list zaufania pierwszy konsul wybierał kandydatów na urzędy i funkcje na szczeblu okręgowym, departamentalnym, a Senat (notabene kontrolowany przez konsula) członków izb ustawodawczych czy konsulów. O wyborze decydowało więc faktycznie widzimisię władzy nie zaś wola głosujących.
  • Ustawodawstwem zajmowały się 4 organy: Rada Stanu, Trybunał, Ciało Ustawodawcze i Senat (członkowie dożywotni). Rada stanu pełniła też rolę sądu administracyjnego.
  • Władzę wykonawczą sprawowało 3 konsulów, z tym że pierwszy miał faktycznie pozycję dyktatora, ponieważ jemu tylko podlegali ministrowie. Dwaj pozostali nie mogli wetować jego decyzji. Kadencja pierwszego konsula miała trwać 10 lat, ale w 1802 r. Napoleon wprowadził „innowację” – funkcja pierwszego konsula stawała się dożywotnia. Konsulat był więc formą przejściową – do cesarstwa.

Cesarstwo Francuskie 1804-1814/15

Rada Stanu w maju 1804 r. „nadała”, niby to z własnej inicjatywy, tytuł cesarza pierwszemu konsulowi. Koronacja nastąpiła w grudniu.

  • Utrzymana została zasada suwerenności narodu, choćby w tytulaturze (”cesarz Francuzów”), ale jego jedynym reprezentantem był właśnie cesarz, któremu społeczeństwo wyrażało zaufanie w plebiscytach.
  • Ciało Ustawodawcze zostało zepchnięte na dalszy plan (i tak zresztą było dekoracją), Trybunał po kilku latach rozwiązano (1807). Nadal pewne znaczenie miał Senat, ale ograniczała jego rolę, powołana w 1802 r., Rada Prywatna, będąca odpowiednikiem podobnych ciał z epoki absolutyzmu. Wegetowała też dalej Rada Stanu.
  • W okresie konsulatu i cesarstwa Napoleon wprowadził nową reformę administracyjną (1800), która zastępowała czterostopniowy system – trójstopniowym: departamenty dzieliły się na okręgi (arrondissments), te zaś na gminy (podział przetrwał do dzisiaj).
  • Urzędnicy pochodzili z nominacji. Na czele departamentu stał prefekt, okręgu – podprefekt, gminy – mer. Zwierzchnikiem prefekta był minister spraw wewnętrznych, a w kwestiach szczegółowych -ministrowie resortowi. Ten centralizm przetrwał, z niewielkimi zmianami, do dziś, z tym że obecnie urzędnicy stojący na czele swoich jednostek administracyjnych pochodzą z wyboru, podobnie jak rady departamentalne, okręgowe i gminne.

Napoleon dokonał również reformy sądownictwa, wprowadzając w życie zasadę nieusuwalności sędziów, znosząc ich obieralność (teraz pochodzili z nominacji). Została ustalona hierarchia i sieć sądów. Na najniższym szczeblu (gmina zwana kantonem) działali sędziowie pokoju, na szczeblu okręgu – trybunał do spraw cywilnych, z możliwością odwołania do trybunałów apelacyjnych; na szczeblu departamentu – trybunał kasacyjny.
Istotną rolę odegrała też kodyfikacja prawa, dokonana przez Napoleona („Kodeks Napoleona” z 1804 r., dotyczący prawa cywilnego i inne kodeksy).

Monarchia ograniczona po raz drugi 1814/15-30

Po powrocie Burbonów na tron w 1814 r., co umożliwiła klęska Napoleona, nastąpił ponownie okres monarchii ograniczonej (do 1830), ponieważ bracia straconego Ludwika XVI, Ludwik XVIII i Karol X, nie mogli tak zupełnie ignorować tego, co we Francji się stało po 1789 r.

  • Formalnym fundamentem ustroju stała się „Karta Konstytucyjna” z 4.06.1814. Na krótko – 100 dni – wrócił do władzy Napoleon, wydając tzw. „Akt dodatkowy do konstytucji cesarstwa” (kwiecień 1815 r.), który faktycznie nie wszedł w życie.
  • Zasada suwerenności ludu została zastąpiona w „Karcie” suwerennością monarchy. Na czele państwa stał dziedziczny, nieodpowiedzialny politycznie król. To on powoływał członków Rady Ministrów. Akty monarszej woli wymagały kontrasygnaty właściwego ministra. Król miał też prawo zwoływania i rozwiązywania 2-izbowego parlamentu, mógł wetować ustawy i nadawać im moc prawną, jak również wydawać „ordonanse”, czyli dekrety „konieczne dla wprowadzenia w życie ustaw lub dla bezpieczeństwa państwa”.
  • Władza ustawodawcza spoczywała w rękach Izby Parów (członkowie dożywotni i dziedziczni, mianowani przez króla, jak lordowie brytyjscy) Izby deputowanych, wybieranych na 5 lat z wąskiego grona osób (wysoki cenzus majątkowy).
  • Od 1820 r. najbogatsi wyborcy uzyskali prawo powtórnego głosowania (naruszenie zasady równości). Faktycznie ostatni Burbonowie rządzili w sojuszu z arystokracją rodową (konstytucja z 1814 przywracała oficjalnie szlachectwo) oraz najzamożniejszą częścią burżuazji, sympatyzując bardziej z tą pierwszą grupą. Gdy Karol X usiłował poważnie potraktować swoje prawa monarchy „z bożej łaski”, został zmieciony przez rewolucję lipcową w 1830 r. (głośne ordonanse wywołały burzę…).

Monarchia parlamentarna („lipcowa”) 1830-48

Sławne „trzy dni” lipca 1830 wyniosły na tron przedstawiciela bocznej linii burbońskiej dynastii – Ludwika Filipa Orleańskiego, syna księcia Filipa, który jako poseł Konwentu głosował za ścięciem swego kuzyna – Ludwika XVI. Sam nowy król za młodu walczył w szeregach rewolucyjnej armii, a teraz cieszył się poparciem mieszczaństwa.

  • Nastąpiła rewizja „Karty Konstytucyjnej” z 1814 r. We wstępie zmieniona ustawa zasadnicza powracała do zasady suwerenności narodu (ludu). Tytuł królewski, podobnie jak cesarski Napoleona brzmiał teraz „król Francuzów”.
  • Obniżony został cenzus majątkowy jak i wiekowy (25 lat dla czynnego prawa wyborczego i 30 dla biernego prawa wyborczego), co zwiększyło podwójnie liczbę uprawnionych (ze 100 do 200 tysięcy). Rezygnowano z niesprawiedliwej zasady powtórnego (pluralnego) głosowania. Króla pozbawiono prawa wydawania ordonansów, a inicjatywę ustawodawczą przyznano również izbom. Powracał też rewolucyjno-napoleoński trójkolorowy sztandar jako flaga narodowa. W okresie monarchii lipcowej wykształciła się praktyka rządów parlamentarnych, ustaliła się organizacja gabinetu oraz zasada, że minister oprócz zaufania króla musi cieszyć się zaufaniem obu izb.

II Republika 1848-52

Rewolucja lutowa 1848 r. doprowadziła do obalenia rządów Ludwika Filipa i proklamowania republiki. Rząd Tymczasowy zarządził wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego (powszechne i bezpośrednie). W nowej Konstytuancie przewagę mieli konserwatyści i umiarkowani republikanie.

W listopadzie została uchwalona konstytucja republiki, stanowiąca kompromis między różnymi programami i sprzecznymi tendencjami. Podobnie jak we wcześniejszych ustawach zasadniczych i ta miała własną „Deklarację praw”, będącą streszczeniem sławnej „Deklaracji” z 1789 r. Nowością były prawa społeczne, np. do pracy, opieki społecznej i nauki.

  • Władza ustawodawcza spoczywała w rękach jednoizbowego Zgromadzenia, wybieranego na 3-letnią kadencje w wyborach powszechnych, równych, tajnych i bezpośrednich. Władzę wykonawczą miał prezydent (też szef rządu), wybierany przez obywateli na kadencję 4-letnią.
  • Prezydent i ministrowie odpowiadali konstytucyjnie (prawnie) przed Zgromadzeniem. Akty prawne prezydenta wymagały kontrasygnaty konkretnego ministra. Głowa państwa miała prawo veta zawieszającego wobec uchwał Zgromadzenia, ale jeżeli ono przyjęło ustawę po ponownym głosowaniu zwykłą, arytmetyczną większością (nie kwalifikowaną, jak w USA), takowa wchodziła w życie. Prezydent nie mógł rozwiązywać Zgromadzenia. Konstytucja jak widać łączyła doświadczenia amerykańskie z brytyjskimi.

Wiosną 1849 r., po wyborach, zebrało się Zgromadzenia, w którym przewagę paradoksalnie zdobyli monarchiści, którzy – podobnie jak i prezydent Bonaparte – zmierzali do likwidacji republiki. Ludwik Napoleon okazał się bardziej zręczny, zyskując popularność poprzez odrzucenie projektu ustawy ograniczającej prawo wyborcze (istniał pomysł wprowadzenia cenzusu domicylu, czyli stałego zamieszkania). W grudniu 1851 r. dokonał zamachu stanu i rozwiązał Zgromadzenie.
II Cesarstwo 1852-1870

Bonaparte w styczniu 1852 r. zorganizował referendum, w którym społeczeństwo powierzyło mu prawo przygotowania nowej konstytucji. Faktyczny dyktator wprowadził więc w życie ustawę zasadniczą bardzo podobną do tej z okresu konsulatu jego wielkiego stryja (1799). Prezydentura została wydłużona do 10 lat (konstytucja z 1848 nie dawała nawet możliwości reelekcji), a nowo powołany Senat w listopadzie 1852 powierzył Ludwikowi Napoleonowi godność dziedzicznego cesarza (koronacja 2.12.1852).

  • Na mocy konstytucji na czele państwa stał cesarz, skupiający właściwie całość władzy, powołujący i odwołujący ministrów, mający inicjatywę ustawodawczą, mianujący członków Rady Stanu i Senatu, których kompetencje ograniczały się do opracowywania ustaw, ich opiniowania, uchwalania czy też interpretowania. Tylko Ciało Ustawodawcze pochodziło z demokratycznych wyborów. Cesarz mógł zgłaszać veto wobec uchwalonych już ustaw, a wspomniane izby nie miały możliwości odrzucenia tych zastrzeżeń.
  • Mimo pozorów demokratyzmu rządy Ludwika Napoleona miały charakter dyktatury, co potwierdzała procedura zgłaszania kandydatów na posłów Ciała Ustawodawczego – zatwierdzali ich zależni od rządu prefekci. Zmniejszało to wyraźnie szanse opozycji. Po 1860 r. cesarz rozpoczął liberalizację systemu zwiększając np.uprawnienia Ciała Ustawodawczego, czy pozwalając robotnikom na zrzeszanie się (od 1864) i uchylając tym samym ustawy Chapaliera z 1791 r.. W maju 1870 r. nastąpiła rewizja konstytucji, co zbliżyło ją teraz do ustawy zasadniczej z 1830 r.; cóż z tego – cesarstwo 3 miesiące później upadło…

III Republika 1870/75-1940

Na wiadomość o kompromitującej klęsce pod Sedanem, w wyniku której cesarz znalazł się w niewoli, w ratuszu paryskim proklamowano republikę (4.09.1870). Władza znalazła się teraz w rękach Rządu Obrony Narodowej, kontynuującego wojnę z Prusami. W oblężonym Paryżu uformowała się Gwardia Narodowa. W okresie zawieszenia broni, ogłoszonego w końcu stycznia 1871 r., odbyły się pospieszne wybory do Zgromadzenia Narodowego, które zebrało się w tymczasowej stolicy – Bordeaux. Składające się przeważnie z konserwatywnych i monarchistycznych członków ciało powołało na „szefa władzy wykonawczej” doświadczonego polityka Thiersa. Od sierpnia 1871 r. pełnił on również funkcję tymczasowego „prezydenta republiki”, którego kadencje określono na lat 7 (od 1873).

W międzyczasie doszło do krwawej konfrontacji rządu i Zgromadzenia ze zrewoltowanym Paryżem, który nie godził się na twarde, niemieckie warunki pokojowe i domagał się głębokich reform wewnętrznych. Zbuntowani wobec oficjalnych władz paryżanie (proletariat i część drobnomieszczaństwa) powołali w marcu 1871 r., nawiązującą do jakobińskich tradycji, Komunę Paryską. W wydanej przez siebie „Deklaracji do narodu francuskiego” chciała ona oprzeć ustrój państwa na 3 zasadach: federacyjności autonomicznych gmin (komun), jednolitości i niepodzielności władz państwowych i odpowiedzialności wybranych reprezentantów przed ludem. Brutalnie zduszona Komuna z pewnej perspektywy jawi się jako próba utworzenia socjalistycznego rządu (pierwsza w historii), oraz czegoś na kształt przyszłych frontów ludowych (następne stulecie).

Zgromadzenie Narodowe, wewnętrznie zróżnicowane, w którym paradoksalnie przeważali monarchiści, potrzebowało 4 lat na wykreowanie nowej konstytucji. O republikańskim charakterze państwa zadecydował spór między dwoma odłamami monarchistów: legitymistów dążących do restauracji Burbonów i orleanistów wysuwających postulat objęcia tronu przez wnuka Ludwika Filipa. W rezultacie orleaniści zawarli taktyczny kompromis z republikanami, co umożliwiło wydanie ustaw konstytucyjnych z 1875 r.

Władza ustawodawcza miała spoczywać w ręku 2 izb: Senatu i Izby Deputowanych. Gdy obradowały wspólnie nosiły wówczas nazwę zgromadzenia Narodowego, które wybierało prezydenta i dokonywało zmian w konstytucji.

Senat składał się z 300 senatorów, z czego 75 pełniło swoje funkcje dożywotnio i było praktycznie nieusuwalnych (ich miejsca uzupełniano drogą kooptacji), a 225 pochodziło z wyborów powszechnych, równych, ale pośrednich. Ostatecznie wyłaniały ich wcześniej wybrane kolegia wyborcze w swych departamentach (deputowani lub członkowie rad deputowanych). Kadencja senatora wynosiła 9 lat, ale co 3 zmieniała się 1/3 składu. Kandydat na senatora musiał ukończyć 40 lat. W sumie ta izba, właściwie równorzędna z drugą (deputowanych) miała konserwatywny charakter, czego nie zmieniła rewizja konstytucji z 1884 r., znosząca senatorów dożywotnich.

Senat oprócz podobnych kompetencji w zakresie ustawodawstwa co Izba Deputowanych, mógł sądzić za naruszenia prawa ministrów i prezydenta (coś na kształt brytyjsko-amerykańskiego impeachment) – na wniosek niższej izby, rozpatrywać wyjątkowo ciężkie przestępstwa, wreszcie jego zgoda była niezbędna do rozwiązania drugiej izby przed upływem kadencji.

Izba Deputowanych składała się z 600 posłów wybieranych w sposób jak najbardziej demokratyczny (m.in. bezpośredni i powszechny) na 4 lata. Ordynacja eliminowała z grona wyborców wojskowych służby czynnej i kobiety. Niezbędny wiek wyborczy wynosił 21 lat. O ile wybory odbywały się w okręgach jednomandatowych, to występowały w 2 turach.

Władza wykonawcza spoczywała w gestii prezydenta i ministrów. Kadencja wybieranego przez Zgromadzenie Narodowe głowy państwa trwała 7 lat. Prezydent sprawował ogólne kierownictwo nad bieżącą polityką państwa (wewnętrzną i zagraniczną). Nie był odpowiedzialny politycznie, ale tylko konstytucyjnie, np. za zdradę w stan oskarżenia stawiała go Izba Deputowanych, a sądził Senat. Podobna procedura dotyczyła ministrów.

Wbrew intencjom twórców konstytucji, praktyka konstytucyjna doprowadziła do przewagi władzy ustawodawczej nad wykonawczą, w cień spychając prezydenta. Prezydentowi Mac-Mahonowi nie powiodła się walka z parlamentem. Popierany przez monarchistów wykorzystał wotum nieufności dla gabinetu i rozwiązał Izbę Deputowanych. W nowych wyborach (1877) sukces odnieśli republikanie, którzy utworzyli rząd dysponujący większością w parlamencie. Prezydent podał się do dymisji, a lekcję tę zapamiętali jego następcy. Na czoło wysunął się rząd wraz z Izbą Deputowanych.

Tzw. Państwo Francuskie (rząd w Vichy) i Komitet Wolnej Francji

Trzy tygodnie po kapitulacji Francji przed Niemcami, zwołane do Vichy Zgromadzenie Narodowe (czyli połączone izby), uchwaliło 10.07.1940 r. ustawę konstytucyjną, która przekazywała pełnię władzy ówczesnemu premierowi, marszałkowi Filipowi Petain’owi. Otrzymał on również pełnomocnictwo wydania nowej konstytucji tzw. Państwu Francuskiemu (nieprzypadkowe ominięcie słowa republika).

Marszałek 11.07.1940 r. ogłosił tzw. akty konstytucyjne (dwa), na mocy których miał pełnię władzy ustawodawczej i wykonawczej. Uchylił przy tym wszystkie akty prawne oraz paragrafy ustawy konstytucyjnej z lutego 1875 r., sprzeczne z nowymi zasadami, łącznie z republikańską formą rządów. Na miejsce republiki powstało enigmatyczne „Państwo Francuskie”, a suwerenność ludu zastępował „autorytet” Pétaina. Klasyczne swobody obywatelskie zostały odrzucone. Kolaboranckie państwo egzystowało do sierpnia 1944 r., ale osobista dyktatura marszałka trwała krócej, do 1942, gdy funkcję premiera przejął pod naciskiem Niemców jawny zdrajca P. Laval.

Opozycja wobec rządu z Vichy skupiała się wokół gen. Ch. de Gaulle’a, który w czerwcu 1940 powołał Komitet Wolnej Francji, przekształcony potem we Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego, ten zaś w czerwcu 1944 w Rząd Tymczasowy, który odmówił legalności władzom z Vichy. Istniał do jesieni 1945 r., do czasu wyborów do nowej Konstytuanty.

IV Republika 1946-1958

wybrana w październiku 1945 Konstytuanta przygotowała swój projekt ustawy zasadniczej, poddany referendum w maju 1946 r. Społeczeństwo wypowiedziało się negatywnie (proponowany wariant oskarżano o zbytnio socjalistyczny, „sowiecki” charakter z racji rozbudowania praw socjalnych i zerwania z zasadą nienaruszalności własności prywatnej). Wybrano więc nową Konstytuantę (czerwiec 1946), której nowy projekt naród zatwierdził w referendum (październik 1946).

Konstytucja nawiązywała do tradycji III republiki. Opierając się na zasadzie suwerenności ludu, dwuizbowemu parlamentowi przyznawała prymat wśród innych organów władzy. Na czoło wysunęła się pierwsza izba – Zgromadzenia Narodowe, wyłaniane w pełni demokratycznych wyborach (prawa wyborcze uzyskały wreszcie też kobiety). Pomniejszeniu uległa rola drugiej izby – tzw. Rady Republiki, zajmującej miejsce dawnego Senatu. Była ona podobnie jak poprzednik, reprezentacją jednostek terytorialnych – departamentów.

Władza wykonawcza spoczywała w ręku prezydenta, wybieranego przez obie izby, oraz rządu. Prezydent desygnował kandydata na premiera, który za zgodą Zgromadzenia Narodowego tworzył gabinet i następnie już razem z nim powtórnie zabiegał o uzyskanie zaufania „wysokiej izby” (najpierw dla siebie, potem dla rządu). Ostatnim ruchem w tej procedurze było podpisanie nominacji ministrów przez prezydenta.
Praktycznie system ten w IV Republice się nie sprawdził. Rozdrobniony parlament powodował częste zmiany rządu – 20 razy w ciągu 12 lat…

V Republika od 1958

Częste zmiany gabinetowe oraz bolesna, przedłużająca się wojna algierska, doprowadziły do upadku IV republikę. Wiosną 1958 w sytuacji politycznego zamętu do władzy powrócił gen. de Gaulle w roli męża opatrznościowego. Został premierem, Zgromadzenie Narodowe powierzyło mu zadanie opracowania nowej konstytucji, co też uczynił, a społeczeństwo zaakceptowało ją w referendum (wrzesień 1958).

  • Ustawa zasadnicza wysuwała na czoło organów władzy prezydenta, wybieranego przez społeczeństwo na 7-letnią kadencję, pełniącego rolę narodowego arbitra, odwołującego się bezpośrednio do Francuzów w formie referendum-plebiscytu. Prezydent powołuje premiera i na jego wniosek mianuje ministrów, przyjmuje dymisję gabinetu, przewodniczy posiedzeniom rządu, podpisuje ordonanse i dekrety, jest zwierzchnikiem sił zbrojnych, nominuje za kontrasygnatą osoby na różne stanowiska cywilne i wojskowe. Głowa państwa rozwiązuje Zgromadzenie Narodowe po zasięgnięciu opinii premiera i przewodniczących obu izb, zwołuje ich nadzwyczajne sesje oraz Kongres (połączone izby) o ile niezbędne są nowelizacje konstytucji i nadaje moc ustawom przez swój podpis (promulguje). Powołuje też 1/3 składu Rady Konstytucyjnej, zwraca się do niej z wnioskami o zbadanie zgodności z konstytucją ustaw i traktatów międzynarodowych, jest przewodniczącym Najwyższej Rady Sądownictwa i mianuje sędziów oraz ma prawo łaski.
  • Władzę ustawodawczą sprawuje 2-izbowy parlament.
    • Zgromadzenie Narodowe wybierane na 5 lat przez obywateli, którzy ukończyli 18 lat i zamieszkują w swojej gminie minimum pół roku, składa się z 577 deputowanych. Głosowanie odbywa się w 2 turach, chyba że kandydat na posła już w 1 etapie uzyska absolutną większość. Senat z kolei stanowi reprezentację gmin, departamentów i terytoriów zamorskich. Liczy sobie 321 członków (w tym 12 spoza Francji). Ich kadencja trwa 9 lat, a 1/3 składu wymienia się co 3 lata. Wybierani są deputowani do parlamentu, radcowie generalni, członkowie rad municypalnych (departamentalnych czy gminnych).
    • Rada Ministrów dzieli się władzą wykonawczą z prezydentem. Rząd jest odpowiedzialny przed Zgromadzeniem Narodowym. Artykuł nr 20 konstytucji dość enigmatycznie mówi o jego kompetencjach – gabinet „wytycza i prowadzi politykę narodu, kieruje administracją i siłami zbrojnymi”.
  • Nad zgodnością stanowionego prawa z konstytucją, prawidłowością wyboru prezydenta, deputowanych i senatorów czuwa Rada Konstytucyjna składająca się z 9 członków, sprawujących swój urząd przez 9 lat (co 3 lata wymiana 1/3 składu). Wyznaczani są w równej liczbie przez prezydenta i przewodniczących obu izb.
  • Najniższą lokalną wspólnotą jest gmina. Jej mieszkańcy wybierają na 6-letnią kadencję radę municypalną, której przewodniczącym, wybieranym z tego grona, jest mer. Zatwierdza go premier, który może go też odwołać, a radę rozwiązać.

Kolejną, a zarazem podstawową jednostką terytorialna jest departament. Jego mieszkańcy powołują w wyborach na 6-letnią kadencję radę generalną (co 3 lata połowa jej członków jest odnawiana). Rolę organu wykonawczego rady pełni jej przewodniczący. Reprezentantem rządu w departamencie jest komisarz republiki (zwany dawniej prefektem). Może on wystąpić (do rządu) o odwołanie rady generalnej i jej przewodniczącego.

W 1982 r. odpowiednia ustawa powołała do życia rady regionu, wybierane przez ludność zamieszkującą okręgi, wspomniane wcześniej napoleońskie arrondissments. Rada regionalna wybiera swego przewodniczącego, nadzór nad jej działalnością sprawuje odpowiedni komisarz republiki.

Stosunki państwo-Kościół

W okresie monarchii przedrewolucyjnej (patrymonialnej, stanowej, absolutnej) Kościół był silnie związany z państwem, stanowiąc podporę systemu politycznego i gospodarczego. Rewolucja wprowadziła we wzajemne relacje istotne zmiany, prowadzące do laicyzacji państwa. „Deklaracja praw człowieka i obywatela” formułowała zasadę wolności sumienia i wyznania. Konstytuanta, świadomie zmierzając do likwidacji uprzywilejowane pozycji Kościoła, w latach 1789–90 doprowadziła do przejęcia jego majątków, kasaty większości zakonów, a przez tzw. konstytucję cywilną duchowieństwa – do podporządkowania tej instytucji państwu, zmuszając też duchownych do przysięgi lojalności. Konwent z kolei ustanowił cywilne śluby, dopuścił możliwość rozwodów (1792), później zaś oficjalnie wprowadził rozdział (1795) między tym, co „cesarskie”, a co „boskie” (państwem a Kościołem).

Sytuacja taka trwała do 1801 r., gdy Napoleon podpisał z papiestwem konkordat, który uznawał katolicyzm za religię większościową, przywracał dawne granice diecezjalne, a duchownym przyznawał prawo do państwowych pensji. Jednocześnie państwo utrzymało decydujący wpływ na obsadę biskupstw i arcybiskupstw, a sama religia katolicka nie otrzymała statusu panującej. Kościół nie odzyskał też dawnych majątków.

W okresie restauracji Burbonowie dokonali wielu koncesji na rzecz Kościoła. W „Karcie konstytucyjnej” katolicyzm uzyskał rangę religii panującej (1814). Nieco później został uchylony konkordat napoleoński (1817) i podpisano nowy, dogodny dla Kościoła, ale nie ratyfikowany przez parlament. Nowa „Karta konstytucyjna” z 1830 r. nie wspominała o wyjątkowej roli religii katolickiej. Rok 1848 potwierdził również świeckość państwa.

Faktycznie napoleoński konkordat w swych podstawowych założeniach obowiązywał do 1905 r., gdy oficjalnie i ostatecznie, jak się zdaje, przeprowadzono „rozdział Kościoła od państwa”, poprzedzony sporem republikańskich władz z monarchicznie nastawionym Kościołem katolickim. Wszystkie Kościoły i związki wyznaniowe utrzymały swoją autonomię, ale na scenie publicznej działać mogły tylko jako stowarzyszenia prywatne, wyposażone w osobowość prawną. Rozdział potwierdziły konstytucje IV i V republiki, jedynym odstępstwem była polityka władz z Vichy, cechująca się ustępstwami wobec Kościoła katolickiego.

Zapamiętaj

1788 – odrzucenie przez parlament paryski projektu reform proponowanych przez dwór – tzw. rewolucja notablów
maj 1789 – zwołanie przez Ludwika XVI Stanów Generalnych
17.06.1789 – stan trzeci proklamuje się Zgromadzeniem Narodowym i Konstytuantą
14.07.1789 – zdobycie Bastylii, umowny początek rewolucji
lipiec-sierpień 1789 – tzw. Wielka Trwoga, czyli fala zamieszek na wsi francuskiej
26.08.1789 – przyjęcie przez Zgromadzenie „Deklaracji praw człowieka i obywatela”, zaś nieco wcześniej zniesienie przez Zgromadzenie ciężarów feudalnych
październik 1789 – przymusowa przeprowadzka króla do Paryża
wiosna 1790 – przejęcie dóbr kościelnych przez państwo oraz wprowadzenie reformy administracyjnej dzielącej kraj na departamenty, te zaś na dystrykty, te z kolei na kantony, a te na gminy
lipiec 1790 – uchwalenie tzw. konstytucji cywilnej duchowieństwa
3.08.1791 – uchwalenie konstytucji przez Zgromadzenie Narodowe
1791-92 – funkcjonowanie Zgromadzenia (Ciała) Prawodawczego
kwiecień 1792 – wypowiedzenie wojny Austrii przez Francję
10.08. 1792 – obalenie monarchii we Francji; faktyczne rządy Komuny Paryża (Danton)
21.09.1792 – proklamowanie republiki przez nowo wybrany Konwent
styczeń 1793 – uformowanie 1 koalicji i stracenie króla, początek wojny domowej
2.06.1793-27.07.1794 – dyktatura jakobinów, narzędziem wykonawczym były:
Komitet Ocalenia Publicznego i Komitet Bezpieczeństwa Publicznego
czerwiec 1793 – uchwalenie tzw. konstytucji jakobińskiej, która nie weszła w życie
wiosna 1794 – rozprawa Robespierre’a ze wściekłymi (Hebert) i przeciwnikami terroru
27.07.1794 – przewrót termidoriański i obalenie Robespierre’a
1795-1799 – rządy Dyrektoriatu
wrzesień 1795 – uchwalenie nowej konstytucji
1796-97 – zwycięstwa francuskie we Włoszech (gen. Bonaparte)
1797 – pokój w Campio Formio
1798-99 – wyprawa Bonapartego do Egiptu, narodziny 2 koalicji
9.11.1799 – zamach stanu gen. Bonapartego
1799-1804 – konsulat Napoleona
1801 – zawarcie pokoju z Austrią w Luneville
1802 – zawarcie pokoju z Anglią w Amiens
1803 – wznowienie konfliktu z Anglią
1804 – koronacja cesarska Napoleona
1805 – wojna z 3 koalicją, porażka Francji pod Trafalgarem, ale też i zwycięstwo pod Austerlitz, pokój bratysławski pełnym zwycięstwem Francuzów
1806 – utworzenie zależnego od Francji Związku Reńskiego
1806-07 – wojna Francji z Prusami i Rosją (4 koalicja), korzystny dla Napoleona pokój w Tylży, początek blokady kontynentalnej
1807-08 – ingerencja francuska w Portugalii i Hiszpanii, początek niekorzystnej dla Francji kampanii iberyjskiej
1809 - Próba podważenia hegemonii francuskiej przez Austrię, kolejny sukces Francji (pokój w Schönbrunn)
1810 – przyłączenie Holandii do cesarstwa
1812 – kampania rosyjska
1813 – kampania niemiecka, mimo pewnych sukcesów kończy się klęską pod Lipskiem, (uformowanie się kolejnej – 7 koalicji)
1814 – kampania francuska, klęska i abdykacja Napoleona; pierwszy pokój paryski
30.05.1814 – wydanie przez Ludwika XVIII Karty Konstytucyjnej
1814-1815 – Kongres wiedeński, uczestnictwo w nim Francji
marzec-czerwiec 1815 – powrót Napoleona i jego sławne „100 dni”
listopad 1815 – drugi pokój paryski
1814-24 – rządy Ludwika XVIII
1824-30 – rządy Karola X
1830 – początek podboju Algierii
27-29.07.1830 – rewolucja lipcowa i obalenie Burbonów
1830-48 – panowanie Ludwika Filipa Orleańskiego, nowelizacja Karty Konstytucyjnej
23–24.02.1848 – obalenie Ludwika Filipa, tzw. rewolucja lutowa; proklamowanie II Republiki, powstanie Rządu Tymczasowego
– działalność tzw. komisji luksemburskiej powołanej do spraw robotniczych z L. Blanciem na czele
23-26.06.1948 – powstanie robotnicze w Paryżu i brutalne jego stłumienie
grudzień 1848 – wybory prezydenckie i sukces Ludwika Napoleona Bonapartego; w listopadzie konstytucja
grudzień 1851 – zamach stanu Ludwika Napoleona
1852-1870 – drugie cesarstwo, kontynuacja kolonialnych podbojów (Afryka i Azja)
1853-55 – udział w wojnie krymskiej przeciwko Rosji
1859 – poparcie Piemontu w wojnie z Austrią i wsparcie – niejednoznaczne – zjednoczenia Włoch
1870 – klęska w wojnie z Prusami;
po 1859 – pewna liberalizacja reżimu po niewoli pod Sedanem, a w Paryżu proklamowana republika (po raz trzeci)
maj 1871 – pokój ze zjednoczonymi Niemcami we Frankfurcie, Utrata Alzacji i Lotaryngii
marzec-maj 1871 – „Komuna paryska”
1875 – konstytucja III Republiki,

– kontynuacja podbojów kolonialnych
– lata 80. XIX w. – powstanie masowych partii robotniczych, a póŹniej i związków zawodowych (np. central CGT czy SFIO)
– końcówka lat 80. – niebezpieczeństwo przewrotu ze strony awanturniczego gen. Boulangera (tzw. bulanżeryzm)
– sprawa Dreyfusa – afera szpiegowska; o działalność wywiadowczą na rzecz Niemiec oskarżono kapitana Dreyfusa (o żydowskim pochodzeniu) i skazano go, mimo że znaleziono potem rzeczywistego szpiega; sprawa skompromitowała francuskie elity wojskowe i polityczne (lata 1894–98) i podzieliła opinię publiczną

1892 – sojusz wojskowy z Rosją
1904 – sojusz wojskowy z Anglią
9.12.1905 – ustawa o rozdziale Kościoła od państwa
1914-1918 – pierwsza wojna światowa – po zwycięstwie nad Marną, które uratowało Francję przed szybką klęską rozpoczyna się krwawa i statyczna wojna pozycyjna; w momencie zmęczenia i przesilenia premierostwo obejmuje Georges (Jerzy) Clemenceau, zwany „tygrysem” (1917)
styczeń-czerwiec 1919 – konferencja pokojowa w Paryżu i pokój wersalski
1921 – sojusz wojskowo-polityczny z Polską
1924-26 – pierwszy rząd lewicowy, tzw. Kartel Lewicy (Herriota)
1929-33 – wielki kryzys ekonomiczny i jego echa we Francji
luty 1934 – próby puczu faszystowskiego w Paryżu
1935-38 – rządy „Frontu Ludowego”, czyli sojuszu socjalistów, komunistów i radykałów; premierem L. Blum
1938 – sygnowanie przez francuskiego premiera Daladiera haniebnego traktatu monachijskiego
3.09.1939 – wypowiedzenie przez Francję i Anglię wojny III Rzeszy
maj-czerwiec 1940 – kompromitująca klęska i kapitulacja (22.06) Francji; na mocy porozumienia z Niemcami 2/3 kraju miało znaleŹć się pod ich okupacją, na pozostałym obszarze miał sprawować władzę rząd kolaboranta F. Petaina
1940-44 – tzw. Państwo Francuskie Pétaina ze stolicą w Vichy
18.06.1940 – proklamacja londyńska de Gaulle’a, powstanie Komitetu Wolnej Francji (rząd emigracyjny)
1944 – powstanie Francuskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, przekształconego w Rząd Tymczasowy
1944-45 – wyzwolenie Francji przez zachodnich aliantów; powstanie paryskie (sierpień 1944)
1944-46 – rządy gen. de Gaulle’a
wrzesień 1946 – przyjęcie konstytucji IV Republiki
1945-1954 – wojna domowa w Indochinach
1954-62 – wojna algierska
1949 – wstąpienie Francji do NATO
od 1.01.1958 – członkostwo Francji w powołanej pół roku wcześniej Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej (traktaty rzymskie) na bazie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali; EWG w 1991 na mocy traktatu w Maastricht przekształciła się w Unię Europejską
wiosna 1958 – powrót gen. de Gaulle’a do władzy, najpierw jako premiera, potem od grudnia 1958 w roli prezydenta republiki
– konstytucja zatwierdzona przez referendum z września 1958 oddająca spory zakres władzy głowie państwa
od 1958 – V Republika Francuska
kwiecień 1960 – próba wojskowego przewrotu ze strony zwolenników utrzymania Algierii, triumf prezydenta de Gaulle’a
maj-czerwiec 1968 – studencka (i nie tylko) rewolta
kwiecień 1969 – przegrane referendum i dymisja de Gaulle’a
lata 60. i 70. – wzrost pozycji Francji na arenie międzynarodowej dzięki rozumnej dekolonizacji, niezależnej polityce zagranicznej i obronnej (posiadanie własnych arsenałów nuklearnych)

Prezydenci III Republiki:

  • Adolf Thiers 1871-73
  • Patrice Mac Mahon 1873-79
  • Jules Grevy 1879-87
  • Sadi Carnot 1887-94
  • Jean Casimir Perier 1894-95
  • Felix Faure 1895-99
  • Emile Loubet 1899-1906
  • Armand Falliers 1906-13
  • Raymond Poincare 1913-20
  • Paul Deschanel 1920
  • Alexandre Millerand 1920-24
  • Gaston Doumergue 1924-31
  • Paul Doumer 1931-32
  • Albert Lebrun 1932-40

Prezydenci IV Republiki

  • Vincent Auriol 1947-54
  • Rene Coty 1954-58

Prezydenci V Republiki

  • Charles de Gaulle 1959-69
  • Georges Pompidou 1969-74
  • Valery Giscard d’Estaing 1974-81
  • François Mitterand 1981-1995
  • Jacques Chirac od 1995