Wojna krymska (1853-1855) stanowiła ważną cezurę w dziejach Rosji. Klęska zadana Rosji przez koalicję Anglii, Francji, Turcji i Piemontu wstrząsnęła fundamentami systemu i zmusiła następcę Mikołaja I, jego syna Aleksandra II, do szeregu reform.

Reformy Aleksandra II

  • Najistotniejszą okazał się edykt uwłaszczeniowy wraz z manifestem znoszącym poddaństwo (1861 rok), którego projekt opracowywała specjalna komisja przez kilka lat. Procedura przekazywania ziemi w ręce chłopskie miała dosyć skomplikowany charakter i była dla chłopów uciążliwa i niekorzystna. Jej podstawowe znaczenie to fakt, że owa reforma, dająca wolność osobistą chłopom, w ogóle zaistniała.
  • Reforma dotknęła także sferę wojskowości. Polegała na wprowadzeniu powszechnego obowiązku służby wojskowej przy jednoczesnym jej skróceniu.
  • Wprowadzono samorządy miejskie i ziemskie.
  • Wprowadzono niezawisłość sądów.
  • Ogłoszono amnestię, dzięki której z zesłania powróciły tysiące byłych więźniów caratu. Wkrótce jednak więzienia zapełniły się nowymi ofiarami, a na katorgę udały się kolejne konwoje przeciwników rządu. W pierwszej kolejności trafili tam tzw. raznoczyńcy, czyli działacze wywodzący się z różnych środowisk, jak Mikołaj Czernyszewski i Mikołaj Dobrolubow. Z raznoczyńskich inspiracji powstała rewolucyjna organizacja nazwana Ziemią i Wolą, rozbita przez policję.

Polityka wewnętrzna

  • Kolejna generacja konspiratorów związała się z tzw. narodnictwem (od słowa „narod” – lud). Postrzegali oni chłopów jako podstawową siłę rewolucyjną i na nich koncentrowali swą agitację. Czołowymi ideologami narodnictwa byli Piotr Ławrow i Piotr Tkaczew. Jednym z haseł głoszonym przez ten ruch stał się postulat tzw. wędrówki w lud. Pierwsza fala tej akcji miała miejsce w 1874 roku i spotkała się z surowymi represjami. Po klęsce pierwszej fazy narodnictwa nie zaniechano jednak działań na wsi, podejmując je bardziej systematycznie.
  • W 1876 roku powstała tzw. druga Ziemia i Wola (Zofia Perowska, Aleksander Michajłow, Andrzej Żelabow, Sergiusz Krawczyński). Agitacja wśród chłopów dała mizerne efekty i konieczne stały się nowe formy i metody walki. Część działaczy zastosowała terror indywidualny (1878) i na tym tle doszło do rozłamu w organizacji. Przeciwnicy terroru skupili się w tzw. Czarnym Podziale (Jerzy Plechanow, Wiera Zasulicz), zaś zwolennicy w tzw. Woli Ludu, czyli Narodnej Woli ( Nieczajew, Żelabow, Michajłow, Perowska).
  • Następca zamordowanego Aleksandra II – Aleksander III zaniechał kontynuacji reform rozpoczętych za panowania ojca. Z rządu odeszli stosunkowo liberalni ministrowie, tacy jak Milutin i Loris-Melikow, a ich miejsca zajęli reakcjoniści – Konstanty Pobiedonoscew, Dymitr Tołstoj i Michał Katkow. Zahamowaniu uległy przemiany w administracji, sądownictwie i działalności samorządów.
  • Konserwatywny kurs kontynuowany był za rządów Mikołaja II (od 1894 roku). Nastąpił wówczas gwałtowny spadek autorytetu cara z powodu licznych afer związanych z dworem cesarskim oraz kompromitującego związku pary monarszej z tajemniczym i wszechwładnym mnichem – Rasputinem.
  • Druga połowa XIX w. to okres industrializacji imperium carskiego i opóźnionych przemian kapitalistycznych.
  • Oprócz organizacji socjalistycznych istniały na terenie imperium rosyjskiego narodowe partie robotnicze, jak np. żydowski Bund czy polskie PPS i SDKPiL oraz inne. Od 1901 roku działała też partia eserowców, która w rewolucyjnej praktyce stawiała przede wszystkim na terror indywidualny.

Polityka zagraniczna

  • Polityka zagraniczna imperium dążyła do wyprowadzenia kraju z izolacji po wojnie krymskiej. Poprawie uległy stosunki z Francją, z którą w 1859 roku zawarto sojusz, który popadł w polityczny niebyt wkrótce po wybuchu powstania styczniowego.
  • Nastąpiło zbliżenie z Prusami zainspirowane wspólnymi interesami w kwestii polskiej (1863).
  • W 1870 roku Rosja odrzuciła ograniczenia nałożone przez wojnę krymską, zabraniające jej budowy umocnień i utrzymywania floty nad Morzem Czarnym.
  • W 1873 roku został zawarty tzw. sojusz trzech cesarzy (Rosji, Austrii, Niemiec).
  • W latach 1877-1878 Rosja toczyła kolejną wojnę z Turcją, zwyciężając przeciwnika (traktat w San Stefano), jednak międzynarodowa konferencja w Berlinie pomniejszyła nabytki Rosji i jej bałkańskich sojuszników (Bułgarii, Serbii, Czarnogóry i Rumunii). Od tego momentu stosunki niemiecko-rosyjskie uległy ochłodzeniu. Po odejściu Bismarcka (1890), rzecznika przyjaznych kontaktów, niedawni jeszcze sojusznicy rozeszli się.
  • Pogarszały się stosunki z Austrią z powodu rozbieżności poglądów w kwestii bałkańskiej. Nastąpił ponowny zwrot ku Francji, z którą podpisano sojusz wojskowy (1892).
  • Jednocześnie Rosja kontynuowała ekspansję. Zakończyła podbój Kaukazu (początek lat 60.), opanowała znaczne obszary w Azji Środkowej: Kokand, Bucharę, Chiwę i Turkmenię. Na Dalekim Wschodzie podporządkowała sobie Sachalin, Kuryle oraz kosztem Chin tzw. Kraje Nadamurski i Ussuryjski (z Władywostokiem) w latach 50. i 60. Na terenie Afganistanu doszło do próby sił z Anglią, ale udało się konflikt zażegnać.
  • Rosyjski imperializm na Dalekim Wschodzie zderzył się z japońskim. Spór dotyczył północnych Chin (półwysep Liaotung, prowincja Szantung, Mandżuria) oraz Korei. W latach 1904-1905 doszło do wojny japońsko-rosyjskiej. Armia rosyjska została pobita na lądzie (Phenian, Luojang, Mukden), a na morzu rozgromiona (zagłada floty bałtyckiej pod Cuszimą i upadek ważnej bazy – Portu Artura). Klęska wojenna stała się zarzewiem rewolucji z lat 1905-1907.